(37) धनगर (भाषा-कोंकणी)

धनगर एक जात. हांची वस्ती महाराष्ट्राच्या वेगवेगळ्या वाठारांनी दिसता. कानडी भाशेंत हें जातीचें नांव दनगार अशें आसा. दन म्हळ्यार गोरवां, ताचेवयल्यान दनकार-दनगार-धनगर (गोरवां पोसपी) अशें तरेन हो शब्द तयार जालो. आयज कोंकणांत धनगर हें गायो-म्हशी पोसपाचो वेवसाय करतात. ते चड करून मेंढरां पोसतात.

धनगरांचे उत्पत्तीविशीं एक कथा प्रचलित आसा ती अशी - पुर्विल्ल्या काळांत एकदां रोयणींतल्यान बोकड्या-मेंढराचें कळप भायर आयलें आनी तें शेतांची नासाडी करूंक लागले. शेतकारांनी हो त्रास पयस जावपाखातीर म्हादेवाची प्रार्थना केली. तेन्ना म्हादेवान त्यो बोकड्यो-मेंढरां राखपाखातीर धनगराची निर्मिती केली.

धनगरांमदीं 22 पोटभेद आसात. ते अशें - अदिर, अस्सल वा मराठा, बनजी, बरगेबंद वा मेठकरी, डंगे, गडगे, गवळी, धोगत्तुन्य, हटकर वा झेंडेवाले, होळकर, कंगर, खिक्री, खिल्लारी वा थिलारी, खुटे वा खुटेकर, कुकटेकर, लाड, मेंढे, म्हसकर, सनगर, शेगर, शिळोत्या आनी उटेगर, तांचेमदीं आडनावांनीं दाखोवपी कितलीशींच कुळां आसात. वंशशास्त्राचें नदरेन श्वनगरांची गणना शक-द्रविडांत जाता. समाजवेवस्थेंत तांची सुवात शुद्र वर्णांत मानतात. तांच्यातल्यो खिल्लारी आनी हेर जायत्यो पोटजाती अजुनूय मेंढराचें कळप घेवन गांवागांवानी हेडत आसतात. तांच्या मेंढरांच्या कळपां वांगडा शिकयल्लें शिकारी सुणें आसाता. तांची जातपंचायतूय आसता. ती दर तीन वर्सांनी जातीचे न्यायनिवाडे करता. गोरवां, मेढरां, पोसपावांगडाच धनगर लोक सद्या कांबळी विकपाचोय वेवसाय करतात. धनगरांच्यो कांय पोटजाती लोकर विणपाच्या वेवसायावांगडाच शेतकामाचोय वेवसाय आपणावन स्थायिक जाल्यात.

तांचीं घरां लांबचेलांब आनी खोंपीसारकी आसतात. तीं तणाचीं आसून तांकां एकूच दार आसता, जनेलां नासतात.

काश्टी, माथ्याक फेटो, खांदार कांबळ, पांयाक जोतीं आनी हातांत लांब बडी असो धनगराचो भेस आसता. बायलो धोपरामेरेन चड करून तांबड्या रंगाचें कांसाट्याचें न्हेंसण न्हेसतात. धनगर बायलांक रूप्यांचे अलंकार खूब आवडटात. धनगर दादले उजव्या हातांत रूप्याचें कडें घालतात. तांच्या कानांतूय रूप्याचीं कडीं आसतात. तांकां अंती म्हण्टात. धनगरांक धातव्याच्या नाण्यांची ओड आसता. तांच्या भुरग्यांच्या गळ्यांत रूपयांच्यो माळो घाल्ल्यो आसतात. धनरग हो सभावान कश्टी आनी काटकसरी आशिल्ल्यान पयशें राखून दवरता.

सुर्यफूल, कमळ, पाचपालवीं हीं धनगरांची देवकां. खंडोबा आनी बिरोबा हे तांचे खास देव. जेजुरी (जि. पुणें) आनी आरेवाडी (जि. सांगली) हीं त्या देवांची क्षेत्रां धनगर लोक म्हत्वाचीं मानतात. धनगरांमदीं तुळजाभवांनीचीय उपासना चलता. ते देवीचें नवरात्र मनयतात आनी दसऱ्या दिसा देवीक निवेध्य करून नाल्ल दितात.

लग्नप्रथा : हांचेंमदीं कूळ आनी देवक एकूच आसल्यार, लग्नसंबंद जायनात. मामेभयणीकडेन लग्न जाता. पूण आतेभयण आनी मावसभयण हांचेकडेन जायना. सख्ख्यो भयणी जावो जावो जावंक शकतात. लग्नाचो म्हूर्त ब्राम्हणाकडल्यान थारोवन घेतात.

धनगर लोक मडीं लासतात वा पुरतात. उत्तरक्रियेखातीर ब्राम्हण पुरयताक आपयतात. कांयकडेन उत्तरक्रियेखातीर कुभार वा जंगम आपोवपाचीय प्रथा आसा. हांचेमदीं श्राध्दविधीची चाल आसा.

धनगरांचें लोकसहित्य समृध्द आसा. बिरोबाचें यात्रेंत वा हेर प्रसंगावेळाररातीकडेन व्हडल्या धोलाच्या साथीर लोक आपलीं दीर्घ लोकगीतां रातभर गायत आसतात. ह्या गीतांनी बिरोबा देवाच्यो चरित्रकथा आनी हेर कथांचो आस्पाव आसता.

महाराष्ट्राच्या घाटमाथ्यावयल्यान धनगर जात गोंयात देंवली आनी नवे काबीजादींत स्थायीक जाली. सत्तरी आनी दिवचल म्हालांनी धनगराची संख्या चड दिसता. गोंयातल्या धनगरांचें रीत रिवाज हे सर्वसामान्य धनगराच्या रीत रिवाजाप्रमाणूच आसा. हेर प्रांतातल्या धनगरां प्रमाण गोंयतलें धनगर दोंगरांनी रावतात आनी बोकड्यो, मेढरां पाळून आपली उपजिविका चलयतात. हेर धनगरां प्रमाण गोंयातलें धनगर हे अर्थीक, शिक्षणीक आनी राजकीय नदरेन हेर अनुसुचीत जातींच्या मानान खूब फाटीं आसात. - कों. वि. सं. मं.

कोंकणी विश्वकोश : ०२, पृष्ठ : ३६३-३६४