(26) चपय नृत्य

लोककला हा कोकणचा आत्मा आहे. लोककलेशिवाय कोकणची लोकसंस्कृती परिपूर्ण होत नाही. वेगवेगळ्या समाजाने लोकनृत्याचा हा वारसा जपला आहे. सिंधुदुर्गातील धनगर समाजही त्यापासून दूर नाही. ‘चपय नृत्य’ म्हणजे धनगर समाजाची एक ओळख आहे. बेभान होऊन केलेला नाच, उच्च स्वरातील देवाची आळवणी आणि मानवी थर रचून सादर केलेला कलाविष्कार हे सारं थक्क करणारं असतं. ढोल, घुमट, डफ, झांज, याती, सनई या पारंपरिक वाद्यांच्या ठेक्यावर आणि पायामधील वाक्या घुंगरांच्या कान प्रसन्न करणार्‍या नादात धनगर बांधवांनी सादर केलेली एकापेक्षा एक सुरेख नृत्यं डोळ्यांचे पारणं फेडतात.

निसर्गाने नटलेला आणि लाल मातीचा सुगंध लाभलेला कोकण हा मुळातच लोकपरंपरांचा प्रदेश. या प्रदेशात रायगडापासून ते सिंधुदुर्ग जिल्ह्याच्या शेवटच्या टोकापर्यंत धनगर समाजाचं वास्तव्य आहे. एवढंच नव्हे; तर या समाजाने बदलत्या सांस्कृतिक पर्यावरणातही आपली लोककला जिवंत ठेवली आहे. कोकणातील मंडळी देवभोळी आणि श्रद्धाळू समजली जातात. कोणतेही शुभ कार्य हाती घ्यायचं असेल तर पहिलं निमंत्रण देवाला देण्याची प्रथा कोकणात आहे. ‘आई म्हालची पांढर’ हे धनगर समाजाचं कुलदैवत आहे. धनगर समाज हा विशेषत: डोंगराळ भागात आढळतो. अगदी प्राचीन काळापासून सुरू असलेल्या रूढी-परंपरा धनगर समाजाने आजही जिवंत ठेवली आहेत. कोकणातील धनगर समाजाचे ‘चपय नृत्य’ तर पुरातन काळापासून प्रसिद्ध आहे. संस्कृती, परंपरा या ईश्वरी भक्तीशी निगडित असल्यामुळे महाराष्ट्रातल्या प्रत्येकाचीच नाळ तशी लोककलेशी जोडलेली आहे. मानवी जीवनशैली बदलूनही लोककलेवरची श्रद्धा काही संपलेली नाही. दर्‍याखोर्‍यांतील, ग्रामीण भागातील एक लोककला असलेलं चपय नृत्य म्हणजे धनगर समाजाची एक ओळख आहे. ‘आई, म्हालची पंढरीच्या नावानं’, ‘विणे बीरोबाच्या नावानं’, ‘जान्या नवलाईच्या नावानं’, ‘पंढरपूरच्या पयाच्या नावानं’, ‘इंजापद्माताईच्या नावानं’, ‘जेजुरीच्या खंडोबाच्या नावानं’, ‘आठवलची केदाईच्या नावानं’, ‘कोल्हापूरची अंबाबाईच्या नावानं चांगभलं’ अशा घोषणांनी सगळा आसमंत व्यापून राहतो. जयघोषात जागर चालू होतो. बेभान होऊन केलेला नाच, उच्च सुरातली आळवणी आणि मानवी थर रचून सादर केलेला कलाविष्कार हे सारं काही थक्क करणारं असतं. ढोल, घुमट, डफ, झांज, याती, सनई या पारंपरिक वाद्यांच्या ठेक्यावर तसंच पायामधील वाक्या घुंगरां (चाळ)च्या कान प्रसन्न करणार्‍या नादात धनगर बांधवांनी सादर केलेली एकापेक्षा एक सुरेख नृत्यं डोळ्यांची पारणं फेडतात. परंपरेतून नटलेला हा सांस्कृतिक ठेवा चपय नृत्याच्या रूपाने धनगर समाजाने अजूनही जतन केला आहे.

होळी, गुढीपाडवा, कुलदैवताच्या जत्रेला धनगर समाज पारंपरिक पोशाख परिधान करून ओव्या गातो. किमान २४ जणांचा समावेश असलेला काठीवरचा समूहनाच, झांगळी, बाल्या, दिंडी, लावणी, शब्दवेध, संगीत, पोवाडा अशी ‘धनगरी गजा’ नावाने ओळखली जाणारी अनेक नृत्यं सादर केली जातात. ढोल वाजवत ‘हर हर चोभला’ आणि ‘गण’ म्हटले जातात. धनगरी भाषा आणि ढोल हा नृत्याचा प्राण असतो. कुलदैवताबरोबर मातृभूमीचं आणि जन्मदात्याचं सुमरान (स्मरण) केलं जातं. धनगरांच्या यात्रेच्या दिवशी सोनं लुटताना, गार्‍हाणं घालताना खूप धम्माल येते. या वेळी सर्व समाजबांधव एकमेकांना सोनं (आपट्याची पानं) देऊन आलिंगन देतात. ‘सोनं घ्या आणि सोन्यासारखे रहा’ असा संदेश त्यामागे असतो. शेवटी गार्‍हाणं होतं. हे गार्‍हाणं घालणं म्हणजे देवाला केलेली एक प्रकारची विनंतीच असते. गार्‍हाणं घालताना प्रसंगी विविध भक्तगणांनी आपल्या हातून देवीची सेवा करताना त्यामध्ये कळत नकळत काही चूक झाली असेल तर गार्‍हाण्यातून त्याची क्षमायाचना केली. यात अनुभवाचा आणि मानपानाचाही प्रकार असतो. गार्‍हाणं घालायला सुरुवात झाल्यावर मानकर्‍यांच्या पाठोपाठ उर्वरित गाव साथ द्यायला सुरुवात करतो.

गार्‍हाणं घालायची विशिष्ट पद्धत असते. ‘‘आई म्हालच्या पंढरीच्या नावाने चांगभलं, आताळी गेल्या दाल्या पाताळी गेल्या मुळ्या, चांद सूर्याचे खांद धरतीमातेचे वर, गाईच्या गोठ्यात आई आज तू सुंजान, आताळात आणि पाताळात नजर तुझी पोहोचते, वसाची काही पोहोचत नाही, काय तुझा अपराध झाला असेल, तर तो मखलास करावा. आज निर निर्वशी मरून गेल्यात, आज त्यांना बाराच्या फळावर राजी करावं, आज कोणी तुमची सुवासिनी मरून गेल्यात, त्यांना बाराच्या पिंजरीच्या मानावर राजी करावं, आज इतरा-पितरा मरून गेल्यात, त्यांना भरल्या फळावर राजी करावं. आज वसाची दोन शेरडा हाता, दोन गुरा हाता, दोन लेकरा हाता, त्यांचा संभाळ करावा, हातात काठी घेई येतीची, कोळापकर शिंप्याचा, दिसाचं कर चार, रात्रीचं कर पार, आई आसाची अशीच वर्षाच्या वर्षा अशीच तुझी सेवाचाकरी वसाकडून करून घे, आज तुझी लेकरा बाळा बाहेर-भुतूर राहतात, त्यांचा सांभाळ करावा, आई आज त्यांना शेरास सव्वा शेर मिळवून द्यावा. आज तुला हातापोटीचा नारळ दिला, तो मान्य करून घ्यावा. काही साडेसाती असल, चेष्टापिडा असल तर ती पायाखाली घालून घे. जिथं लेकरू जाईल, तिथं यशाचा वाटा घालून दे आई, कोणत्या तरी तर्‍हेचा आड मेळा आला तर त्याचा सांभाळ करावा. आई, म्हालची पंढरीचा मान करून घे आई, म्हालची पंढरीच्या नावानं चांगभलं..!’’ असं बोलून गार्‍हाणं घातलं जातं.

आज परिस्थिती बदललीय. धनगर समाजातही आधुनिकतेचे वारे वाहू लागलेय. मात्र धनगरांच्या जत्रा-उत्सवांतून आजही अशी गार्‍हाणी घातली जातात. आपल्या अस्तित्वासाठी झगडत असताना या समाजाने लोकपरंपरेशी आपली नाळ अजूनही कायम ठेवली आहे. संस्कृती टिकवण्यातलं त्यांचं हे योगदान महत्त्वाचं आहे.

- लाडोजी परब
http://www.navprabha.com/navprabha/node/4270