मी आहे धनगर…

Bapu Biru Vategaonkar (बापू बिरू वाटेगावकर)

युवकांनी व्यसनाच्या आहारी जावून अमूूूल्य जीवन बरबाद न करता स्वत:ची शरीर संपदा सांभाळून अन्यायाविरोधात विचाराच्या ताकदीने प्रतिकार केल्यास समाजातील दुष्टप्रवृत्तीचा नायनाट होईल.

- बापू बिरू वाटेगावकर (फलटण, दि.१३ जून २०११)

महाकवी कालिदास 'धनगर' होने के सबूत

अनेक वेबसाईट तथा ब्लॉगपर धनगर महापुरषोंकी सूचि में महाकवी कालिदासजी का नाम पाया जाता है। लेकिन उसीके लिखित सबूत उपलब्ध कराने के संदर्भ में मुझे कुछ संदेश आए थे। महाकवी कालिदास 'धनगर' होने के कुछ लिखित तथा दूसरे सबूत निचे दे रहा हूँ। 

००१. 'Encyclopaedia of Scheduled Tribes in India: In Five Volume' (English) By P.K. Mohanty (Page No-84)

००२. 'Martial races of undivided India' (English) By Vidya Prakash Tyagi (Page No-205)

००३. 'Home, Again' (English Novel) By Dr. Ulhas R. Gunjal (Page No-146)

००४. 'Socio-Economic Issues of ‘Dhangar’ Nomadic Communities in Maharashtra' (English Journal) By S.M. Kamble

इन चार सबूतोंके अलावा महाकवी कालिदासजी के जीवनपर आधारित कुछ चित्रपटों में भी उन्हें धनगर ही दिखाया गया है। 

००१. 'महाकवी कालिदास' (कन्नड) १९५५

००२. 'महाकवी कालीदासू' (तेलगू) १९६०

००३. 'कवीरत्न कालिदास' (कन्नड) १९८३

अभीभी महाकवी कालिदासजी के जीवन की इतर अनेक जानकारी में इतिहासकारों में विवाद है। महाकवी कालिदासजी के जीवनपर अधिक संशोधन होने की जरुरत है। 

- मिलिंद डोंबाळे (देशमुख)

The Great Saint-Poet Kanakadasa

भारत ही साधू-संतांची भूमी म्हणून ओळखली जाते. सर्वच धर्माच्या अनेक साधू संतांनी आपापल्या काळात समाज प्रबोधनाचे कार्य मोठया प्रमाणावर केले. त्यांनी लिहून ठेवलेले साहित्यग्रंथ आजही त्याची प्रचीती देतात. कर्नाटकातील अशाच एका महान संताचा हा संक्षिप्त जीवन आढावा… 

संत कनकदास : एक संत, कवी, तत्वेत्ते तसेच रचनाकार म्हणून त्यांची ओळख अवघ्या देशाला आहे. संत कनकदासांचा जन्म सध्याच्या कर्नाटक राज्यातील बाड (ता-शिवार, जि-हावेरी) येथे १५०९ साली एका कुरुबा (धनगर) कुटुंबात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव बिराप्पा तर आईचे नाव बचम्मा होय. संत कनकदासांचे मूळ नाव हे थिमाप्पा होते. तरुणपणात थिमाप्पांना एक खजिना मिळाला होता,त्याचा त्यांनी स्वतःसाठी उपयोग न करता समाजकार्यासाठी तो देऊ केला. त्याचमुळे थिमाप्पा यांना कनकदास (कनक-सुवर्ण) या नावानी ओळखले जाऊ लागले.

त्यांचे समाजीक एकात्मतेचे कार्य हे खरंच सर्वांना अजूनही प्रेरणादायी असेच आहे. संत कनकदासांनी आपल्या जीवन काळात अनेक कीर्तने, सामाजिक-धार्मिक गीते तसेच रचना रचल्या. त्यातील नलचरीत्र, हरीभक्तीसार, नृसिंहस्तव, रामधन्यचरीत्र आणि मोहनतरंगिनी या त्यांच्या प्रमुख रचना मानल्या जातात. या व्यतिरिक्तही त्यांनी शेकडो कीर्तने तसेच सामाजिक-धार्मिक गीते रचली व समाजीक एकात्मतेसाठीच जीवन अर्पिले.

​सदैव लोककल्याणाचा विचार करणाऱ्या संत कनकदासांनी तिरुपती येथे जीवनातील शेवटचे दिवस घालवले. १६०९ मध्ये ह्या महान संताचा, कवीचा, तत्वेत्याचा तसेच एका महान रचनाकाराचा मृत्यू झाला. त्यांचा शारीरिक मृत्यू झाला असला तरीही संत कनकदासांचे वैचारिक रूप आजही जनमाणसांत जिवंतच आहे. 

चित्रपट सृष्टीलाही संत कनकदासांच्या विचारांची ओढ लागली नाही असे नाही. दक्षिणेतील प्रसिद्ध अभिनेते डॉ. राजकुमार यांच्या अभिनयाने नटलेला 'भक्त कनकदास' हा १९६० सालचा कन्नड चित्रपट त्या काळात अतिशय लोकप्रिय ठरला. तसेच अनेक गीते व नाटके यातून आजही संत कनकदासांचे कार्य समाजापुढे आणन्याचा प्रयत्न सुरूच असतो.

त्याचबरोबर संत कनकदासांच्या कार्याचा एक सन्मान म्हणून कर्नाटक राज्य सरकारने 'कनकदास जयंती' रोजी शासकीय सुट्टी जाहीर केली आहे. तसेच त्या दिवशी संपूर्ण राज्यभर सर्वच छोटया-मोठया गावात-शहरांत विविध कार्यक्रमांचे तसेच मिरवणूकींचे आयोजन केले जाते व संत कनकदासांच्या विचारांचा जागर मांडला जातो. 

अशा एका थोर संताच्या विचारांचा उपयोग राज्याच्या अथवा भाषेच्या सीमा न घालता सर्व समाजांच्या प्रबोधनासाठी केला जावा हीच अपेक्षा…!

- मिलिंद डोंबाळे (देशमुख)

Maharaja Yashwant Rao Holkar

H.H. Maharajadhiraj Raj-Rajeshwar Sawai Shrimant Yashwant Rao Holkar 

(Born - 03 December 1776, Coronation - 06 January 1799, Died - 28 October 1811)

(50) रानकवी - यशवंत तांदळे

( महाराष्ट्रातील विस्मृतीत गेलेले एक प्रतिभावंत साहित्यिक, रानकवी - यशवंत तांदळे यांच्याविषयी माहिती देणारा श्री. रघुराज मेटकरी लिखित लेख  )

पृथ्वीमातेला पडलेले एक निरागस स्वप्न म्हणजे रानकवी यशवंत तांदळे. १९७६ साली ५१वे अखिल भारतीय साहित्य संमेलन कराड येथे भरलेले होते. या संमेलनात सहभागी व्हायला अनेक साहित्यिक जमलेले. या झकपक साहित्यिकांच्या गर्दीत मळकट धोतर, मळकट पांढरा शर्ट व लाल भडक मुंडासे आणि खांदयावर घोंगडे अशा अवस्थेत एक अडाणी धनगर व्यासपीठाजवळ आला. आणि "मला एक कुंडका म्हणू दया" अशा विनंत्या करू लागला. पण त्याच्याकडे लक्ष देते कोण ? संयोजक, निवेदक आपापल्या नादात गर्क. ​पण समोर मंडपात रसिकश्रोत्यांच्या गर्दीत कै. यशवंतराव चव्हाण साहेब (भारत सरकारचे वित्तमंत्री) यांनी तांदळेला कविता वाचायला संधी दयावी अशी चिट्ठी पाठवली. तांदळे व्यासपीठावर गेले. त्यांचा अवतार बघून सर्वच जण आता हा खुळा काय म्हणतो अशा नजरेने बघू लागले. आणि यशवंत तांदळे यांनी लाखो लोकांचा फड जिंकण्याच्या अविर्भावात 'बिजमाशी' नावाची कविता सादर केली. त्यांच्या कवितेने थोर साहित्यिक पु.ल.देशपांडे भारावून गेले. त्यांनी व्यासपीठावर जाऊन तांदळेना मिठी मारली. सर्व रसिकांच्या मधून धो धो पाऊस पडावा तसा टाळ्यांचा कडकडाट झाला. पु.ल.देशपांडे म्हणाले, "अंगाचा सुगंध लाभलेला हा सोनकेवडा आहे" तर ग.दि.माडगुळकर म्हणाले, "यशवंत तांदळे म्हणजे पैलू न पाडलेलं हे अनगड आणि अनमोल माणिक आहे" यशवंतराव चव्हाण म्हणाले, "स्वतःच आत्मजागृती केलेला हा खरा शारदेचा पुत्र आहे" यशवंत तांदळे बिजमाशी कवितेत म्हणाले होते - "बिजमाशी असतीया लहान । ती फुलोऱ्यात बसतीया लपून । मग जोंधळा जातूया वाळून । आता शेतकरी जगल कशानं ।।" यशवंत तांदळे यांचा खांदयावर घोंगडे, डोक्याला मुंडासे आणि पु.ल. नी मारलेली मिठी असे छायाचित्र पहिल्या पानावर तमाम वृत्तपत्रांनी छापले होते.

देवराष्ट्रे जवळ 'आसद' नावाचे गाव आहे. (सध्या तालुका कडेगाव) तेथे लखू तांदळे नावाचा एक धनगर समाजातील गरीब शेतकरी राहत होता. मायाक्का असे त्यांच्या पत्नीचे नाव होते. त्यांच्या पोटी यशवंत तांदळे यांचा जन्म झाला. घरचे दारिद्र्य पाचवीला पुजलेले. आई वडील दुसऱ्याच्यात मेंढरे राखायची चाकरी करीत. मामाने (ज्ञानदेव मेटकरी, विटा) यशवंतला पाच मेंढरे दिली. यशवंत शाळा वैगीरे न शिकता मेंढरे राखू लागला. पाच मेंढरांची त्याने शंभर मेंढरे केली. रानात मेंढरे राखताना त्याला कविता सुचू लागल्या. शेतकऱ्यांच्या पुढे कविता सादर करून तो वाहवा मिळवू लागला.

चारी शबुद सारखे । आम्ही चतुर पारखे ।

सोनार घडवीत होता तोडा । मांग आटीत होता नाडा ।

चांभार शिवीत होता जोडा । फौजदार उडवीत होता घोडा ।

चारी सबुद सारखं । आम्ही राव चतुर पारखं ।

कोष्टी विणत होता साडी । गवंडी बांधीत होता माडी ।

न्हावी करीत होता दाडी । लोहार आवळीत होता गाडी ।

चारी सबुद सारखं । आम्ही राव चतुर पारखं । 

ख्रिश्चन बसला होता बोडका । बायको उडवीत होती फडका ।

माळी विकत होता दोडका । सरकार बांधीत होते सडका ।

चारी शबुद सारखे । आम्ही राव चतुर पारखे ।

अशा शेकडो कवितांचा खजिना त्यांनी स्वतःच रचलेला होता. तो त्यांच्या तोंडपाठ होता. त्यांच्या कवितेत ग्रामीण बेरकीपणा व समाजातील नेमकी व्यंगे असायची. त्यामुळे श्रोते पोटभरून हसायचे. सासू-सुनांचा संवाद, आईची बाजू घ्यावी की बायकोची बाजू घ्यावी या विवंचनेत सापडलेला मुलगा, माहेरी निघालेली सून, सासरी जाणारी लेक, समाजातील दारूचे व्यसन, मिश्री, तपकीर तंबाखू यावर ते चुटके सांगून लोकांना हसवायचे. तीन-तीन तास लोक न कंटाळता त्यांचा कार्यक्रम ऐकत बसायचे.

अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनानंतर तांदळे महाराष्ट्राला माहीत झाले. गावोगावचे लोक मानधन देऊन त्यांना कार्यक्रमाला बोलावू लागले. शे-दोनशे मानधन हातावर टेकवू लागले. तांदळेही वेडयासारखे रोज रोज नवे गाव करू लागले. घरी पत्नी वैजयंता, लहानगा मुलगा पोपट, प्रमिला, बाबूबाई व राजश्री या तीन मुली सर्व कच्ची बच्ची. तांदळे कार्यक्रम करण्यात वाहून गेले. त्यांना प्रकृतीचेही भान राहिले नाही. पु.ल.देशपांडे आग्रह करत असतानाही कवितासंग्रह छापला गेला नाही. रोज नवे गाव ते करायचे. मिळेल ते खायचे. विश्रांती नाही. त्यामुळे त्यांना घशाचा कँन्सर झाला. मा. वसंतदादा पाटील मुख्यमंत्री होते. त्यांनी मुंबईला त्यांची औषधपाण्याची सोय केली. पण तेथे थांबायला तांदळे जवळ माणूस नाही. त्यामुळे तांदळे तेथे थांबले नाहीत. ते कार्यक्रम करीत राहिले. महाराष्ट्र हिंडत राहिले. रोग वाढत गेला व त्यानंच महाराष्ट्राचा प्रतिभावंत साहित्यिक, रानांत फुले सहज फुलवीत तशी कविता करणारा कवी काळाच्या पडदयाआड गेला. अगदी कायमचा…

(सौजन्य - www.mysangli.com)

(49) धनगर सरदार देवकाते

सुभेदार बळवंतराव देवकाते :

सरदार जिवाजी राजे देवकाते हा विजापूर दरबारातील एक मातब्बर सरदार. विजापूरच्या पातशाहाकडून वंशपरंपरेने जहागीर, मनसब, इनामे व वतने घेऊन सेवाचाकरी करत होता. पहिल्या शाहूने देवकाते यांना दिलेल्या वतनपञातील नोंदीनुसार विजापूरकरांकडून कर्यात बारामती प्रांत सुपे येथील २२ गावांची सरपाटीलकी तर ०६ गावांची पाटीलकी त्यास वंशपरंपरेने मिळाली होती. तसेच मौजे कन्हेरी हा गाव वंशपरंपरेने इनाम देण्यात आला तर मौजे सोनगाव या गावी एक चावर (६० एकर) जमिन इनाम देण्यात आली होती अशी नोंद सापडते. छञपती शिवाजी राजांनी रयतेचं राज्य उभे केल्यानंतर स्वताच्या जागीरीला व वतनाला लाथ मारत देवकाते स्वराज्यात सामील झाले. अफजलखान मोहिमेतही शिवाजी राजांकडून देवकाते लढल्याच्या नोंदी मिळतात. इ.स.१६७४ च्या शिवछञपतींच्या राज्याभिषेकाला उपस्थित असलेल्या सरदारांच्या यादीमध्ये देवकाते घराण्यातील 'भवानराव' व 'बळवंतराव' यांचा उल्लेख येतो. 'भवानराव' व 'बळवंतराव' ही केवळ नावे नसून ते किताब असल्याचं शाहू व पेशवे कालीन कागदपञांवरून सिद्ध होतं. प्रत्यक्ष शिवछञपतींने दिलेले हे किताब देवकाते सरदारांनी स्वराज्यासाठी दिलेलं महत्वपूर्ण योगदानच अधोरेखित करतात. शिवछञपतींनी बळवंतराव यांना मौजे सोनगाव या गावी सवा चावर (७५ एकर) जमिन इनाम दिली असल्याची नोंद ही या कागदपञांमध्ये सापडते. आजही या गावातील देवकाते मंडळींची निवासीवस्ती इनामपट्टा म्हणूणच ओळखली जाते.

संभाजीराजांना औरंगजेबाने ठार मारल्यानंतर स्वराज्यातील कित्येक सरदार वतनाच्या लालसेने मोघलांना मिळाले. अशा बिकट प्रसंगी संकटात सापडलेली स्वराज्यरूपी नौका पैलतीरास लावण्याचे काम सेनापतींच्या दिमतीला राहून देवकाते यांनी पार पाडले. जे सरदार स्वराज्याशी एकनिष्ठ राहिले, अशा सरदारांना राजाराम महाराजांनी इ.स.१६९० मध्ये वतने दिली. त्यात देवकाते घराण्याचाही समावेश आहे. यात धर्मोजी बळवंतराव देवकाते यांना प्रांत कडेवळीत मधील ०८ महालांचे सरपाटील हे वतन दिले. धर्मोजींच्या मृत्यूनंतर त्यांचे पुञ सुभानजी यांना "बळवंतराव" तर मकाजी यांना "हटकरराव" असे किताब व सरंजाम देऊन त्यांचा गौरव केला. पुढे राजाराम महाराज व सेनापती संताजी घोरपडे यांच्यात बेबनाव निर्माण झाल्याने घोरपडे यांचे सेनापती पद काढून घेण्यात आले व त्यांच्या दिमतीला असलेली स्वराज्याची फौज ही काढून घेण्यात आली. ही घटना इ.स.१६९६ साली घडली तेव्हा सेनापतींच्या दिमतीला असलेले मकाजी हटकरराव आपले भाऊबंद व फौजेसह जिंजी येथे राजाराम महाराजांना जाऊन मिळाले. स्वराज्याच्या व नंतर साम्राज्याच्या अनेक महत्वपूर्ण लढायांत देवकाते सरदारांचे योगदान बहुमूल्य राहिले.

सरदार देवकाते यांचा सरंजाम: 

शाहूने देवकाते यांना लष्करी खर्चासाठी एकूण १६ महाल व २१ गावे सरंजाम म्हणून दिली होती.हा सरंजाम बळवंतराव व हटकरराव यांच्यात ०३:०२ प्रमाणात विभागला गेला.पुढे दोघांच्याही सरंजामात वारसांच्या संख्येच्या प्रमाणात भाग होत गेले.बळवंतराव घराण्याच्या ०३ तकसीम (भाग) सरंजामापैकी ०२ तकसीम चव्हाजी बळवंतराव बाळगून असत तो असा;

प्रांत सुपे बारामती : ०६ गावे

प्रांत कडेवळीत : ३९ गावे

प्रांत बालेघाट : अर्धा महाल

सरकार नांदेड : ०१ महाल व ०३ गावे

सरकार पाथरी : ०१ कसबा

सरकार माहूर : ०६ महाल दीड कसबे व ०१ गाव

एकूण : साडे सात महाल अडिच कसबे व ४९ गावे.

सरंजामातील संबंधीत प्रांत,गाव व गावांवरील एकूण हक्काची सविस्तर माहितीही सरंजामपञात दिलेली असे. सरंजाम हा वंशपरंपरेने चालणारा अधिकार नसे. त्यामुळे त्या सरंजामात वारंवार बदल ही होत असत. अनेकदा सरंजाम जप्त अथवा कमी करण्यात येई. तसेच तो वेळप्रसंगी वाढविण्यातही येई. सरंजामातील काही गावे इनाम करून दिली असल्यास अशा गावांवरील संबंधित सरदारांचा अधिकार माञ वंशपरंपरेने चाले. देवकाते यांना बारामती येथील कन्हेरी,सोनगाव व निरावागज तर कडेवळीत मधील कोंढार चिंचोली,कवढणे व दिगसल अंब अशी ६ गावे शाहूने व पेशव्यांनी प्रांत गंगथडी मधील सेंदूरजने अशी ०७ गावे वंशपरंपरेने इनाम होती.

संदर्भ : शाहू व पेशवा दफ्तर पुराभिलेखागार, पुणे.

सौजन्य : श्री. संतोष पिंगळे (वेध धनगर सरदारांच्या कर्तबगारीचा आणि गौरवांचा)

(48) महाराजा यशवंतराव होळकर (पोवाडा)

सुभेदार यशवंत कन्हया सदा फत्ते करी तलवारी । सवाई यशवंतराव होळकर प्रसन्न मल्हारी हस्त शिरीं ॥ध्रुवपद॥

वडील नावकर मल्हार ऐका गर्दी झाली त्यावरती । जे सावध होते परंतु सर्यत केली सरतासरती । भाऊ यशवंतराव बहादर ऐकून घ्याया ह्या कीर्ति । दोन लाख फौजेचा जमाव दों वर्षांमधिं घ्या गणती । बनकस कंपू पठाण कडिये फौजेमधिं नित्य झडती । मान भिडावून देति लढावुन टोपीवाले नाहीं गणती । नागोपंत सरदार शिपाई अनेक उमराव हे बाहेरी ॥सुभे०॥१॥

शहर पुण्याशीं यावें ऐसा विचार ठरला फौजेचा । दरकूच घेउनि आघाडी मुकाम केला फलटणचा । मागून दुसरा गोलपठाणशाह आमदखान मीरखानचा । मार्गीं येतां लढाई संग्राम झाला टोपीवाल्याचा । उद्यां लढाई दुसरी नेमिली आला हलकारा लष्करचा । खाशासुद्धां करुनि तयारी मुकाम केला जेजूरिचा किं मल्हाराचें दर्शन घ्यावें मग निर्दाळावे वैरी ॥सुभे०॥२॥

सोमवारच्या दिवशीं प्रातःकाळीं लढाई नेमिली । फत्तेसिंगमानी यांणीं तल्लख लिहून पाठविली । अशी लढाई करा म्हणावें मागें मोहरें नाहीं जाहली । टोपीवाले फार हरामी त्यांनीं बहु धुंद केली । सवाई यशवंतराव जाऊन अंगें तरवार चमकविली । दोन लाख फौजेमधिं जाऊन कणसापरि कत्तल केली । तमाम कंपू पळ सुटला चहूंकडे गेले हो पेंढारी ॥सुभे०॥३॥

सवाई मल्हार ऐका गर्दी झाली त्यावरती । बेफाम होते परंतु भली केली सरतांसरती । सवाई यशवंतराव बहादर ऐकून ध्याव्या या कीर्ति । दोन लाख फौजेचा जमाव दोप्रहरांमधिं ध्या गणति । बंक कंपु पठाण कडवे फौजेमधिं नित्य झडती । मान भिडावून देती लुढावून टोपीवाले नाहीं गणती । फत्तेसिंग मान्या कुलअखत्यारी ऐकुनि घ्या या शूर मूर्ति । नागोपंत सरदार शिपाई अनेक उमराव हे बहिरी । जसा कृष्ण अवतार मुरारी गोपिकांवर कृपा करी ॥सुभे०॥४॥

सुभेदार महाराज प्रतापी नामें ऐक एक मोहोरा । कारभारी ऐकुनि घ्यावे हरनाथाचा कुलकल्ला । शहर पुण्याची नाकेबंदी वागुं देईना पसारा । खटमार मोठा कठिण नाहीं कुठें ऐकिली तर्‍हा । मार देउनि खंडण्या घेतो चौमुलखामधिं दरारा । वडिला वडिलीं पुरुषार्थ महिमा सवाई यशवंतराव जुरा । अनंद फंदीचे छंद ऐकतां लढाई झाली ही सारी । सुभेदार यशवंत कन्हया सदा फत्ते करी तलवारी । सवाई यशवंतराव होळकर प्रसन्न मल्हारी हस्त शिरीं ॥सुभे०॥५॥

संदर्भ - 'अनंत फंदी यांच्या कविता व लावण्या', मुद्रक- रा. रा. शंकर नरहर जोशी, १९२१. 

(47) पायपीट

मुके जीव जगवण्यासाठी कडाक्याच्या थंडीतही स्वत:च्या कुटुंबाची पर्वा न करता पश्चिम महाराष्ट्राच्या विविध भागांतून तळकोकणात शेकडो मेंढरं घेऊन येणार्‍या धनगरांची पायपीट अंतर्मुख करायला लावणारी असते. दिवाळीनंतर घराबाहेर पडणारे हे कबिले होळीपर्यंत आपल्या घरी परततात. पाच महिन्यांचा हा त्यांचा प्रवास रोमांचकारी अनुभवांनी भरलेला असतो.

पश्चिम महाराष्ट्राच्या विविध भागांतील धनगर समाज आजही शेकडो मेंढरं पाळून या व्यवसायावर आपला उदरनिर्वाह करीत आहेत. बदलत्या काळात या समाजातील मुलं शिक्षणाच्या प्रवाहात येऊन वर्षानुवर्षे होणारी आपल्या आईवडिलांची फरफट थांबवण्याच्या प्रयत्नात आहेत. मात्र भावी पिढीला चांगलं शिक्षण देण्यासाठी सध्याच्या मंडळींना शेकडो किलोमीटरची पायपीट करावीच लागत आहे. 

एका कबिल्याकडे किमान तीनशेपर्यंत मेंढ्या असतात. पायात अस्सल जाड चामडी चप्पल, खांद्यावर घोंगडी, हातात मजबूत काठी घेऊन धनगर समाजातील दोघे किंवा तिघे दिवाळी झाल्यावर लगेचच चारापाण्यासाठी तळ कोकणचा रस्ता चालू लागतात. या कबिल्याबरोबर तीन ते चार खेचरं जेवण करण्यासाठी दोन महिला, त्यांची मुलं, खेचरांच्या पाठीवर संसारोपयोगी साहित्य, चालू न शकणारी मेंढरांची छोटी पिल्लं असं सारं सामान रचलेलं असतं. ही मंडळी नेहमी पुढे असतात. याच्यासह रात्रीच्या वेळी मेंढरांचं रक्षण करण्यासाठी दोन अस्सल धनगरी कुत्रेही सोबत प्रवास करीत असतात. 

या मंडळींची दरवर्षीची मुक्कामाची ठिकाणं ठरून गेलेली आहेत. सातारा - पाटणकडील ही मंडळी अवघड अशा कुंभार्ली घाटातून तळकोकणात उतरतात. दररोज पाच ते आठ कि.मी. अंतर कापल्यावर या कबिल्याचा ढेरा पडतो. महिलावर्ग पाण्याजवळची जागा मुक्कामासाठी निवडून तंबू ठोकतात. सायंकाळपर्यंत या मुक्कामाच्या ठिकाणी मेंढारांचा कबिला पोहोचतो. दिवसभराच्या थकावटीने कडाक्याच्या थंडीतही सारं कुटुंब निद्राधीन होतं. रात्रीच्या वेळी कोकणात मेंढारांच्या कळपाभोवती हमखास बिबट्याची फेरी ठरलेलीच असते. मात्र अशा वेळी सर्व मेंढरांचं रक्षण करण्याचं काम इमानदार; परंतु तेवढेच तिखट असणारे धनगरी कुत्रे करतात. रात्रभर हे कुत्रे कळपाने बसलेल्या मेंढरांभोवती गोल गोल फिरत असतात. बिबट्या जवळपास आला तर ओरडून ओरडून कल्लोळ करतात. प्रसंगी आपला जीव धोक्यात घालून बिबट्याला पळवून लावतात.

काही शेतकरी, मेंढरं शेतात बसविण्याबद्दल धनगर मंडळींना पैसे किंवा भात देतात. पूर्वी घरातून एकदा बाहेर पडल्यानंतर पाच महिन्यांनी घरी परतेपर्यंत घराकडील कोणतीही खुशाली या मंडळींना समजत नव्हती. मात्र आधुनिक काळात मोबाईलमुळे ही मंडळी एकदिवसआड आपल्या घरच्या मंडळींजवळ संपर्क साधून आपली खुशाली व मुक्कामाचे ठिकाण कळवतात. गेली अनेक वर्षे धनगर मंडळींची मुक्या प्राण्यांच्या चारापाण्यासाठीची शेकडो कि.मी.ची ही पायपीट आजही सुरू असून जवळपास पाच महिने शेकडो मेंढरांसह आपला कुटुंबकबिला घेऊन घराबाहेर राहात, भटकंती करणारा हा समाज नकळत अनेक बाबतीत सर्वांनाच अंतर्मुख करायला लावतो.

-जे. डी. पराडकर

jdparadkar@gmail.com

http://www.saamana.com/2014/January/26/Link/Utsav17.htm

(46) माझ्या कानड्या मल्हारी (खंडोबा गीत)

।। यळकोट यळकोट जय मल्हार ।।

माझ्या कानड्या कानड्या मल्हारी
गातो यळकोट मल्हारी कैवारी ।।धृ।।

तुझ्या कानडं कानडं पणाला
बानू भाळली भाळली गुणाला
यावं भक्‍ताच्या भक्‍ताच्या वाड्याला
देवा सोडावी सोडावी जेजुरी ।।०१।।

बानू देवाची देवाची आवडी
शेळ्या मेंढ्यांच्या मेंढ्यांच्या परवडी
दह्या दुधाच्या दुधाच्या कावडी
घुसळण घातील घातील मंदिरी ।।०२।।

माझा देव हो देव हो झालाय येडा
लुटी धनगर गावड्याचा वाडा
असतील आपुल्या आपुल्या हो नडी
या हो पावन होईल ही पिढी ।।०३।।

शिवराईत जागर मांडिला
वाघ्या-मुरळीनं भंडार उधळिला
दीपमाळ ही उजळावी वक्‍ताला
हुईल आनंद यळकोट अंतरी ।।०४।।

स्वर - शाहीर पुंडलीक फरांदे
http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Majhya_Kanadya_Malhari

(45) धनगराची नार (खंडोबा गीत)

धनगराची नार, बानू चंद्राची कोर,
येडा झालाय ग माझा देव मल्हार ।।धृ।।

मुखी पानाचा इडा, हाथी मोत्याचा चुडा,
नजरची धार येडा झालाय मल्हार,
बाई ग देव मल्हार ।।१।।

जस गुलाबच फुल, तस गोरगोर गाल,
नजरची धार येडा झालाय मल्हार,
बाई ग देव मल्हार ।।२।।

अहो साडी ती रेशमाची, अंगी चोळी खणाची,
नवरत्नाचा हार येडा झालाय मल्हार,
बाई ग देव मल्हार ।।३।।

बानू भागवत गाण्याला, भाऊ यशवंत जोडीला,
करती जागर गर्जुनी येळकोट मल्हार,
बाई ग देव मल्हार ।।४।।

गीत - शहाजी भागवत वागे
अल्बम - पालीला जायचं (२०००)
गाणे ऐकण्याची लिंक - http://www.hungama.com/music/song-banu-dhangarachi-naar/365275#/music/song-banu-dhangarachi-naar/365275

(44) धनगराची मेंढरं (मराठी गीत)

धनगराची मेंढरं गा धनगराची मेंढरं !
मातीवानी काळं कोणी दुधावानी पांढरं !

अवो साजिरी दिसत्यात
ही गोजिरवाणी हरणं
पर मानुस लई उफराटा
काळं त्याचं करणं
अवो त्याची भूक लई मोठी
त्याची दानत लई खोटी
सुरी फिरुतिया त्याच्या नरड्यावरती, सुरी फिरुतिया त्याच्या नरड्यावरती !
आन्‌ आई-बाच्या चुका पायी बळी जाती लेकरं
मातीवानी काळं कोणी दुधावानी पांढरं !

आसं पुराणात लेकरु होतं
त्याचं श्रावण बाळं
आंधळं आई-बाप बोललं
काशीला घेऊन चल
जलमदात्याची सेवा केली
दोघं दोन्हीकडं बसली
चालला बिगिबिगी हरणाच्या पाउली, चालला बिगिबिगी हरणाच्या पाउली !
आन्‌ खांद्यावरी कावड गा वाजतीया करकर
मातीवानी काळं कोणी दुधावानी पांढरं !

ऊन सोसवंना उतरला
बघुन एक झाड
आई-बा म्हणालं
घशाला पडली कोरड
भांडं घेऊन गेला फुडं
आलं पान्यामंदी बुडबुडं
तिथं घडु नये ते इपरित घडलं, तिथं घडु नये ते इपरित सारं घडलं !
आन्‌ बाण आला, घुसला गा काळजाच्या पातुर
मातीवानी काळं कोणी दुधावानी पांढरं !

मोठी कथा हाय्‌ दुनियेला ठावं
सांगणारा सांगून गेला
उरलं त्याचं नाव
आता कलियुग आलं
जग उफराटं झालं
अहो बघंल तिथं दिसतंया सारं काळं, अहो बघंल तिथं दिसतंया सारं काळं !
आन्‌ मायेचा गा झरा गेला, आटलाया पाझर
मातीवानी काळं कोणी दुधावानी पांढरं !

चित्रपट - मला तुमची म्हणा
गीत - जगदीश खेबूडकर
संगीत - राम कदम
स्वर - राम कदम

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Dhanagarachi_Mendhara_Ga

(43) Dhangar Caste

Other Spellings / Synonyms :

Dhangars are known by different names in different regions of the country namely, Andar, Ahiyaru, Bharavadaru, Doddi, Gowda, Gaddi, Gadri, Gollavadu, Gowda, Halumatha, Heggades, Idyar, Kuruba, Kuruba Gowda, Kurumba, Goundar, Kurumbar, Kalavar, Kuruma, Kurumavaaru, Kurkhi, Kurupu, Naikers, Palaru, Paalakyatriya, Poduvar, Yadavalu 

Varna :

Kshatriya

Clans :

Dhangars have 32 Clans

Subcastes :

Main Dhangar subcastes in Maharashtra are Ahir, Hatkar, Khutekar, Sengar/Shegar, Sangar, Bande, Konkani, Khatik, Zende, Dange, Zade, Jade (derived from Yadu), Dhanawar, Kuruba, Lad Mendhe, Pal, Gadari, Kurbar, Khatik, Gadhariya, Metkari, Gadge, Gawali, Kambar, Kshitri, Khillari, Bhillari, Kuktekar, Mhaskar, Shirotya and Utekar.

Language :

Hindi and its dialects, Punjabi, Gujarati, Marathi and Kannada

Regional Spread :

Northern India, Western India mainly Maharashtra, Southern India, and Central India. 

Traditional Occupation :

Dhangars traditionally have been warriors, shepherds and farmers.

Related Communities :

The Rajputs and Marathas

Marriage Preference :

Prefer matrimonial alliances within their own community. In present times, however, the community has also become open to inter-caste marriages.

Famous Personalities:

Prominent Dhangars have been Hakkaraya and Bukkaraya, founders of Vijayanagara Empire, Pallavas, Hoysalas, Rathore, Holkars, Sids, Sangolli Rayanna etc. Great poets like Kalidasa, Kanakadasa are Dhangars.

History and Origin :

The Dhangar community is one of the oldest existing communities of India. The community traces its history to Mahabharata times. 

About Dhangars :

The Dhangar caste is primarily located in the Indian state of Maharashtra. Most Dhangars are shepherds. The literal translation of the name 'Dhangar' is "Who is wealthy". Dhangars are said to be descendants of Yadavas.

http://www.surfindia.com/matrimonials/dhangar.html

(42) Hatkar (Dhangar)

1. Derivation and historical notice.

Hatkar, Hatgar.1—A small caste of Berār, numbering about 14,000 persons in 1911. They are found principally in the Pusad tāluk of Yeotmāl District, their villages being placed like a line of outposts along the Hyderābād border. The Hatkars are a branch of the Dhangar or shepherd caste, and in some localities they are considered as a subcaste of Dhangars. The derivation of the name Hatkar is obscure, but the Hatkars appear to be those Dhangars who first took to military service under Sivaji and hence became a distinct group. “Undisciplined, often unarmed, men of the Māwals or mountain valleys above the Ghauts who were called Māwallees, and of those below the mountains towards the sea, called Hetkurees, joined the young leader.”2 The Hatkars were thus the soldiers of the Konkan in Sivaji’s army. The Ain-i-Akbari states that the Hatkars were driven westward across the Wardha by the Gonds. At this time (A.D. 1600) they were holding the country round Bāsim by force of arms, and are described as a refractory and perfidious race.3 “The Hatkars of Berār are all Bargi or Bangi Dhangars, the shepherds with the spears. They say that formerly when going on any expedition they took only a blanket seven cubits long and a bear-spear. They would appear to have been all footmen. The Nāiks or village headman of Bāsim were principally Hatkars. The duty of a Nāik was to maintain order and stop robbery; but in time they became law-breakers and their men the dacoits of the country. Some of them were very powerful, and in 1818 Nowsāji Nāik’s troops gave battle to the Nizām’s regular forces under Major Pitman before Umarkhar. He was beaten and sent to Hyderābād, where he died, and the power of the Nāiks was broken by Major Sutherland. He hanged so many that the Nāiks pronounce his name to this day with awe. To some of the Nāiks he gave money and told them to settle down in certain villages. Others who also came, expecting money, were at once hanged.”4 But it would appear that only those leaders were hanged who did not come in before a certain fixed date.

2. The Gauli Hatkar’s reverence for cattle.

The Hatkars are also called Bangi Dhangars, and in Berār rank above other Dhangars because they took to soldiering and obtained grants of land, just as the Marāthas rank above the Kunbis. Another group have given up sheep-tending and keep cattle, which is a more respectable occupation on account of the sanctity of cattle, and these call themselves Gauli Hatkars. These Gauli Hatkars have given up drinking liquor and eating fowls. They will not touch or sell the milk of buffaloes and cows before sunset on Mondays, the day on which they worship Krishna. If [206]any one is in need of milk on that day they will let him milk the animal himself, but will take no price for the milk. On a Monday also they will not give fire from their house to any member of a low caste, such as a Mahār. On the day of Diwāli they worship their cows, tying a bunch of wool to the animal’s forehead and putting rice on it; they make a mud image of Govardhan, the mountain held up by Krishna as an umbrella to protect the people from the rain, and then let the cows trample it to pieces with their hoofs. If a bullock dies with the rope halter through its nose, the owner is put out of caste; this rule also obtains among the Ahīrs and Gaulis, and is perhaps responsible for the objection felt in some localities to putting string through the nostrils of plough- and cart-bullocks, though it is the only means of obtaining any control over them.

3. Funeral rites.

Formerly the Hatkars burned the corpses only of men who died in battle or the chase or subsequently of their wounds, cremation being reserved for this honourable end. Others were buried sitting cross-legged, and a small piece of gold was placed in the mouth of the corpse. Now they either burn or bury the dead according to their means. Most of them at the time they were soldiers never allowed the hair on their face to be cut.

4. Exogamous groups.

The Hatkars of Berār are said to be divided into three exogamous clans who apparently marry with each other, their names being Poli, Gurdi and Muski. In the Central Provinces they have a set of exogamous sections with titular names of a somewhat curious nature; among them are Hakkya, said to be so called because their ancestor was absent when his cow gave birth to a calf; Wakmar, one who left the Pangat or caste feast while his fellows were eating; and Polya, one who did not take off his turban at the feast.

1. Based principally on the account of the Hatkars on p. 200 of Sir A. Lyall’s Berār Gazetteer, with some notes taken by Mr. Hīra Lāl in Buldāna.

2. Colonel Meadows Taylor, Tara, p. 404.

3. Ain-i-Akbari, quoted in Berār Gazetteer, p. 200.

4. Berār Gazetteer.

Source -'The Tribes and Castes of the Central Provinces of India' By R.V. Russell, Vol-III, Page-204.

(41) स्मरण फॉरेनच्या वारकऱ्याचं

२२ जानेवारी २००९ च्या 'महाराष्ट्र टाइम्स' मधून...

पंढरीच्या 'काळ्या'ने किंवा खंडोबाच्या भंडाऱ्याने फक्त महाराष्ट्रालाच वेड लावलं असं नाही, तर देशपरदेशातही असे अनेक वेडे जन्माला आले. एवढी सारं माणसं या विठोबा-खंडोबामधे कसे विरघळून जातात, ते पाहण्यासाठी हे फिरंगी इथे आले आणि स्वत:च वारकरी बनून गेले. असाच एक जर्मन वारकरी... गुंथर सोन्थायमर. त्यांच्या दुमिर्ळ डॉक्युमेण्टरींचा महोत्सव फेब्रुवारीमधे मुंबईत होणार आहे. 

महाराष्ट्राच्या काळ्या मातीतल्या या देवदवतांचा शोध घेण्यासाठी या वारकऱ्याने आपल्या आयुष्यातली तीन दशके वेचली. ते चंदभागेच्या वाळवंटात हरवले, वारीच्या रिंगणात नाचले आणि भंड्याऱ्यांच्या उधळणीत पिवळेधमक झाले. आपल्या अखेरच्या श्वासापर्यंत या देवतांची पालखी खांद्यावर वाहत त्यांनी १९९२ मधे आपली जीवनयात्रा संपवली. पण या साऱ्या प्रवासात जे त्या डोळ्यांनी पाहिले ते त्यांनी शब्दांमधे, ऑॅडिओ-विडीओमधे नोंदवून ठेवलंय. 

पंढरीत असे काय लावून ठेवलंय की लोक तहानभूक विसरून हजारो मैलांचा प्रवास करत वारी करतात. याचा शोध घेण्यासाठी ते तब्बल आठ वर्षं ते पंढरपूरला पायी येत होते. जर्मनी, इंग्लंडमधे शिकलेल्या या मानवंशशास्त्रज्ञाने यासाठी मराठी शिकून घेतलं. ते या वारीच्या एवढे प्रेमात पडले की... 'मी आता जगातले सगळे विसरून गेलोय. जगाला तारणारे भागवत संप्रदायाच्या वारीइतके तत्त्वज्ञान मला कुठेही पाहायला मिळालं नाही,' असं मत त्यांनी बाळासाहेब भारदे यांच्याकडे व्यक्त केलं होतं. यातूनच त्यांना भागवत संप्रदायाचा जो अर्थ प्रेरीत झाला, तो मांडण्यासाठी त्यांनी वारीवर 'अॅन इंडियन पिलिग्रिमेज' ही डॉक्युमेण्टरी तयार केली. 

विठ्ठलाप्रमाणेच खंडोबाच्या गांेधळानेही या वारकऱ्याला भारून टाकलं. महाराष्ट्राप्रमाणेच कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, तामिळनाडू, मध्य प्रदेश तसंच गोव्यातही भक्तसंप्रदाय असणारा हा असा काय लोकदेव आहे, याचा शोध घेत सोन्थायमर चौदा वर्षं जेजुरीत राहिले. त्यात त्यांनी खंडोबाचे धनगर समाजातील बाणाईशी होणाऱ्या लग्नाचा अर्थ शोधला, वाघ्या-मुरळीच्या सामाजिक स्थानाची चिकित्सा केली तसंच खंडोबाच्या ४२ किलो तलवारीचंही डॉक्युमेण्टेशन केलं. त्यावरही त्यांनी 'किंग खंडोबा' नावाची एक डॉक्युमेण्टरी बनवली. 

या देवतांप्रमाणेच लोककला-लोकसंगीत यावरही सोन्थायमर यांनी प्रचंड काम केलं. हटकर धनगर या मंेढपाळ जमातीतील विविध प्रथा आणि परंपरांवर त्यांनी एक विशेष डॉक्युमेण्टरी केलीय. त्यात या समाजात चालत आलेली अनेक लोकगीतं त्यांनी रेकॉर्ड करून सादर केलीत. इतिहासजमा होत असलेला हा वारसा जपून ठेवण्यासाठी सोन्थायमर यांनी केलेलं हे काम अनेकांना प्रेरणा देत राहील. 

ऐशी आणि नव्वदच्या दशकामधे जुन्या पद्धतीने केलेलं हे रेकॉडिर्ंग आता डीवीडी स्वरूपामधे आणलं गेलंय. हेनिंग स्टेग्युम्युलर यांनी सोन्थायमर यांच्या या दुमिर्ळ दस्तावेजाचं डिजिटलायझेनशन केलंय. नव्या स्वरूपात आणलं गेलेलं हे ऐतिहासिक वैभव पाहण्याचा योग मुंबईकरांना या महोत्सवातून मिळणार आहे. 

खरं तर या फॉरेनच्या वारकऱ्याचे आपल्यावर फार मोठं ऋण आहे. त्यांच्या या डॉक्युमेण्टरी पाहून जर आपल्याला आपलंच संस्कृतीवैभव उमगलं. ते जपण्याची प्रेरणा मिळाली. तरी त्या ऋणातून थोडीफार उतराई होऊ शकेल. 

.... 

सोन्थायमर महोत्सवाबद्दल... 

मॅक्समुलर भवन, एशियाटिक सोसायटी आणि यशवंतराव चव्हाण केंद्र यांच्या तर्फे १२ ते १४ फेब्रुवारी दरम्यान गुंथर सोन्थायमर अर्काइव्ज महोत्सव होणार आहे. यात किंग खंडोबा, जर्नी ऑॅफ हटकर धनकर, वारी-अॅन इंडियन पिलिग्रिमेज, किंग खंडोबा हंटिंग एक्सपिडिशन आणि डिव्हाइन प्ले ऑॅन अर्थ अशा पाच डॉक्युमेण्टरी दाखवण्यात येतील. तसंच सोन्थायमर यांच्या कारकीदीर्वर दि.पु. चित्रे, डॉ. अरुण टिकेकर आणि हेनिंग स्टेग्युम्युलर प्रकाश टाकतील. मंत्रालयाजवळच्या यशवंतराव चव्हाण केंदात सायंकाळी सहा वाजता हा महोत्सव होणार आहे. 

- नीलेश बने

http://maharashtratimes.indiatimes.com/edit/article/-/articleshow/4013845.cms?

(40) आम्ही धनगर (मराठी गीत)

बिरुबाच्या नावांन चांगभल !
खंडूबाच्या नावांन चांगभल !

आम्ही धनगर, माळरानांच, काळ्या मातीच,
दऱ्याखोऱ्यान, डोंगर माथ्याला, आम्ही राहणार,
धन मेंढर, काळं-पांढर, माझी लेकरं,
रानामाळांन चरत हुंदडत्याती दिसभर ।।१।।

पाहटच्या पाऱ्याला रं, झोंबऱ्या गारगार वाऱ्याला रं,
अन भाकर बांधून काठीला रं, अन घोंगड टाकून पाठीला रं,
अन काळा वाघ्या रं, येतो संगतीला, दिन-रातीला,
करी कळपाची राखण इमानी, मुकं जनावर ।।२।।

येताळ बाबाच्या माळाला रं, अन शिवराम तात्याची बाभळं रं,
अरं झकाटा लावलाय शेंडयाला रं, अरं मेंढर झोंबती शेंगाला रं,
गेली पाण्याला, कळपा-कळपानं, बांधा-बांधानं,
त्यांच्या मागून पळत निघालं त्याचं लेंढारं ।।३।।

अरं दिस रातीन गिळला, अन जाग आलिया माळाला,
अरं दिसभराच्या कष्टाला, आम्ही विसरू जगाला,
अरं ढोल वाजतो, गज्जा नाचत, ताल रंगतो,
बिरूदेवाच्या नवानं मांडला आम्ही जागर ।।४।।

हे गीत ऐकण्यासाठीची लिंक - http://www.youtube.com/watch?v=mlVH7Ox2ITM&hd=1

(39) Tragedy Of Dhangar Weavers

(Jyotiba dhangars from Kolhapur, travelling to Wai, in Maharashtra's Satara district.)

The rapid loss of tree cover in western Maharashtra, together with overgrazing, has reduced the carrying capacity of the land for the animal herds of the pastorals. Many pastoral groups can  no longer sustain themselves on their traditional animal husbandry. The goat, the animal most adapted to degraded vegetation, has become an important herd animal – dhangars in earlier times maintained buffalo and cattle too. The dhangars have also become semi-sedentary, which has hampered their following of a rotational circuit of grazing. The only new resource which has become available is the increased demand of smallholder farmers for manure. Dhangar weavers used to enjoy a good market for their woollen and cotton blankets but mechanisation has all but ruined this occupation, and what market may survive for woven blankets is threatened by the steady impoverishment of the rural population. (Adapted from ‘The Ecological Basis of the Geographical Distribution of the Dhangars: A Pastoral Caste-Cluster of Maharashtra’, by Kailash C Malhotra and Madhav Gadgil, in South Asian Anthropologist, 1981)

https://makanaka.wordpress.com/tag/manure/

(38) Dhangari Gaja Dance

As the Dhangars of Sholapur district of Maharashtra herd to green pastures for graze for their cattle, they become familiar with the nature. Inspired by the scenic beauty, they create poetry, called ovi writing about the nature and their God Biruba. They honor God Biruba once in every year when they return home. They spend their time with their families. And this is the time when the Dhangari Gaja dance is performed to please their God for His blessings.

Performance— Dhangar dance is performed in customary Marathi dresses – dhoti, angarakha and pheta with colorful handkerchiefs. Usually, during they dance, they move around a group of drum players.

http://www.dance.anantagroup.com/dhangari-gaja-dance/

(37) धनगर (भाषा-कोंकणी)

धनगर एक जात. हांची वस्ती महाराष्ट्राच्या वेगवेगळ्या वाठारांनी दिसता. कानडी भाशेंत हें जातीचें नांव दनगार अशें आसा. दन म्हळ्यार गोरवां, ताचेवयल्यान दनकार-दनगार-धनगर (गोरवां पोसपी) अशें तरेन हो शब्द तयार जालो. आयज कोंकणांत धनगर हें गायो-म्हशी पोसपाचो वेवसाय करतात. ते चड करून मेंढरां पोसतात.

धनगरांचे उत्पत्तीविशीं एक कथा प्रचलित आसा ती अशी - पुर्विल्ल्या काळांत एकदां रोयणींतल्यान बोकड्या-मेंढराचें कळप भायर आयलें आनी तें शेतांची नासाडी करूंक लागले. शेतकारांनी हो त्रास पयस जावपाखातीर म्हादेवाची प्रार्थना केली. तेन्ना म्हादेवान त्यो बोकड्यो-मेंढरां राखपाखातीर धनगराची निर्मिती केली.

धनगरांमदीं 22 पोटभेद आसात. ते अशें - अदिर, अस्सल वा मराठा, बनजी, बरगेबंद वा मेठकरी, डंगे, गडगे, गवळी, धोगत्तुन्य, हटकर वा झेंडेवाले, होळकर, कंगर, खिक्री, खिल्लारी वा थिलारी, खुटे वा खुटेकर, कुकटेकर, लाड, मेंढे, म्हसकर, सनगर, शेगर, शिळोत्या आनी उटेगर, तांचेमदीं आडनावांनीं दाखोवपी कितलीशींच कुळां आसात. वंशशास्त्राचें नदरेन श्वनगरांची गणना शक-द्रविडांत जाता. समाजवेवस्थेंत तांची सुवात शुद्र वर्णांत मानतात. तांच्यातल्यो खिल्लारी आनी हेर जायत्यो पोटजाती अजुनूय मेंढराचें कळप घेवन गांवागांवानी हेडत आसतात. तांच्या मेंढरांच्या कळपां वांगडा शिकयल्लें शिकारी सुणें आसाता. तांची जातपंचायतूय आसता. ती दर तीन वर्सांनी जातीचे न्यायनिवाडे करता. गोरवां, मेढरां, पोसपावांगडाच धनगर लोक सद्या कांबळी विकपाचोय वेवसाय करतात. धनगरांच्यो कांय पोटजाती लोकर विणपाच्या वेवसायावांगडाच शेतकामाचोय वेवसाय आपणावन स्थायिक जाल्यात.

तांचीं घरां लांबचेलांब आनी खोंपीसारकी आसतात. तीं तणाचीं आसून तांकां एकूच दार आसता, जनेलां नासतात.

काश्टी, माथ्याक फेटो, खांदार कांबळ, पांयाक जोतीं आनी हातांत लांब बडी असो धनगराचो भेस आसता. बायलो धोपरामेरेन चड करून तांबड्या रंगाचें कांसाट्याचें न्हेंसण न्हेसतात. धनगर बायलांक रूप्यांचे अलंकार खूब आवडटात. धनगर दादले उजव्या हातांत रूप्याचें कडें घालतात. तांच्या कानांतूय रूप्याचीं कडीं आसतात. तांकां अंती म्हण्टात. धनगरांक धातव्याच्या नाण्यांची ओड आसता. तांच्या भुरग्यांच्या गळ्यांत रूपयांच्यो माळो घाल्ल्यो आसतात. धनरग हो सभावान कश्टी आनी काटकसरी आशिल्ल्यान पयशें राखून दवरता.

सुर्यफूल, कमळ, पाचपालवीं हीं धनगरांची देवकां. खंडोबा आनी बिरोबा हे तांचे खास देव. जेजुरी (जि. पुणें) आनी आरेवाडी (जि. सांगली) हीं त्या देवांची क्षेत्रां धनगर लोक म्हत्वाचीं मानतात. धनगरांमदीं तुळजाभवांनीचीय उपासना चलता. ते देवीचें नवरात्र मनयतात आनी दसऱ्या दिसा देवीक निवेध्य करून नाल्ल दितात.

लग्नप्रथा : हांचेंमदीं कूळ आनी देवक एकूच आसल्यार, लग्नसंबंद जायनात. मामेभयणीकडेन लग्न जाता. पूण आतेभयण आनी मावसभयण हांचेकडेन जायना. सख्ख्यो भयणी जावो जावो जावंक शकतात. लग्नाचो म्हूर्त ब्राम्हणाकडल्यान थारोवन घेतात.

धनगर लोक मडीं लासतात वा पुरतात. उत्तरक्रियेखातीर ब्राम्हण पुरयताक आपयतात. कांयकडेन उत्तरक्रियेखातीर कुभार वा जंगम आपोवपाचीय प्रथा आसा. हांचेमदीं श्राध्दविधीची चाल आसा.

धनगरांचें लोकसहित्य समृध्द आसा. बिरोबाचें यात्रेंत वा हेर प्रसंगावेळाररातीकडेन व्हडल्या धोलाच्या साथीर लोक आपलीं दीर्घ लोकगीतां रातभर गायत आसतात. ह्या गीतांनी बिरोबा देवाच्यो चरित्रकथा आनी हेर कथांचो आस्पाव आसता.

महाराष्ट्राच्या घाटमाथ्यावयल्यान धनगर जात गोंयात देंवली आनी नवे काबीजादींत स्थायीक जाली. सत्तरी आनी दिवचल म्हालांनी धनगराची संख्या चड दिसता. गोंयातल्या धनगरांचें रीत रिवाज हे सर्वसामान्य धनगराच्या रीत रिवाजाप्रमाणूच आसा. हेर प्रांतातल्या धनगरां प्रमाण गोंयतलें धनगर दोंगरांनी रावतात आनी बोकड्यो, मेढरां पाळून आपली उपजिविका चलयतात. हेर धनगरां प्रमाण गोंयातलें धनगर हे अर्थीक, शिक्षणीक आनी राजकीय नदरेन हेर अनुसुचीत जातींच्या मानान खूब फाटीं आसात. - कों. वि. सं. मं.

कोंकणी विश्वकोश : ०२, पृष्ठ : ३६३-३६४

(36) घोंगडीला गरज सरकारच्या ऊबेची

"काठीनं घोंगडं घेऊन द्या की रं.. मला बी जत्रेला येऊं द्या की," या गाण्यात उल्लेख केलेली ही घोंगडी महाराष्ट्रात प्राचीन काळापासून प्रसिध्द आहे. ग्रामीण भागात या घोंगडीला खूप महत्त्व असलं, तरी शहरी भागातील 'युज एण्ड थ्रो' संस्कृतीत तिचं अस्तित्वच संपुष्टात येताना दिसतंय. शिवाय या व्यवसायातून पुरेसं उत्पन्न मिळत नसल्यानं घोंगडी बनवणारे हात आता दुसऱ्या उद्योगधंद्याकडं वळताहेत. त्यामुळं संतपरंपरेपासून चालत आलेली ही घोंगडी काही वर्षांनंतर दिसेनाशी होईल की काय, अशी शक्यता निर्माण झालीय.

घोंगडी बनवणाऱ्या या धनगर समाजाचे मुख्यतः दोन प्रवाह आहेत – एक हटकर आणि दुसरा खुटेकर. हटकर म्हणजे शेळ्या-मेंढ्यांचे कळप पाळून भटकणारी जमात. रुमालवाले, टोपीवाले आणि पागोटेवाले या पोषाख पद्धतीवरून हटकरांतील वेगळंपण लक्षात येतं. खुटेकर मात्र एका जागी निवास करून घोंगडी विणण्याचं काम करतात. जमिनीत रोवलेल्या लाकडी खुट्याला बांधलेल्या हातमागावर घोंगडी विणली जाते, म्हणून त्यांना खुटेकर असं म्हणतात. अशा या समस्त धनगर समाजाचं आराध्य दैवत म्हणजे बिरोबा म्हणजेच वीरभद्र.

जालन्यातील अंबड तालुक्यातील ताडहदगाव इथलं चाळके कुटुंब गेल्या ४० वर्षांपासून हा लाकडी खुट्यावर हातमाग विणण्याचा व्यवसाय पारंपरिक पद्धतीनं करतंय. घोंगडी विणण्याचं काम दत्ता चाळके आणि त्यांचं कुटुंब संयुक्तपणं करतं. संपूर्ण गाव त्यांना घोंगडी कारागीर म्हणूनच ओळखतं. काही वर्षांपूर्वी जालन्यात धनगरांची चार घरं होती. पण सध्या मात्र चाळकेंचं एकच कुटुंब इथं घोंगडी बनवण्याचा व्यवसाय करताना दिसतंय. उर्वरित तिन्ही कुटुंबं इतर व्यवसायांतून आपला उदरनिर्वाह चालवतात, तर काही स्थलांतरितही झालीत.

आतापर्यंत महाराष्ट्रात आणि देशातील अनेक राज्यांत भरवण्यात आलेल्या हस्तकला प्रदर्शनात घोंगडी आणि घोंगडी विणण्याची प्रात्यक्षिकं चांगलीच गाजली आहेत. त्यामुळं त्यांना राज्य शासनाचे अनेक पुरस्कारही मिळाले आहेत, असं दत्ता चाळके म्हणतात. लाकडी हातमागावर विणल्या जाणाऱ्या घोंगडीची बांधणी अतिशय मजबूत असते. त्यामुळं ती सहजपणं अनेक वर्षं टिकते. परंतु अंगाला खाज आणणारी आणि खरखरीत असल्याकारणानं एसीमध्ये राहणाऱ्या शहरी संस्कृतीनं या घोंगडीला नेहमीच दूर केलंय. शिवाय घोंगडीत असलेले आरोग्यविषयक गुणधर्म आता अनेक संशोधनांतून सिध्द झाले आहेत. त्यामुळं घोंगडीला शहरातून नव्हे तर विदेशातूनही मोठी मागणी आहे.

घोंगडीचे फायदे 

पारंपरिक पद्धतीनं हातमागावर बनवलेली घोंगडी ही जवळपास ९ ते १० वर्षं टिकते. ही धुवावी लागत नाही. पावसाळा, उन्हाळा आणि हिवाळा अशा तिन्ही ऋतूत ही घोंगडी उपयोगात येते, बहुगुणी असलेली ही घोंगडी थंडीच्या दिवसात गरम, तर उन्हाळ्यात थंडावा देते. याबरोबरच घोंगडीचे अनेक फायदे आहेत, असं जनाबाई कुरधणे या घोंगडी व्यावसायिकेनं सांगितलं.

चाळके कुटुंबानं तर घोंगडी आरोग्यदायी कशी आहे आणि तिचे विविध उपयोगांची माहिती दिली ती पुढीलप्रमाणं
1) कंबरदुखी, मणकेदुखी, संधिवात आणि सांधेदुखीवर गुणकारी

2) रक्तवाहिन्या सुरळीत चालतात

3) पित्त, सर्दी, खोकला आणि डोकेदुखीपासून मुक्तता

4) थंड फरशी आणि संगमरवरी फरशीवर आंथरल्यानं थंडीपासून बचाव

5) साप, विंचू, मुंगी, मधमाश्या, ढेकूण जवळ येत नाही.

6) डास, मच्छर चावत नाहीत, म्हणजेच मलेरियापासून संरक्षण.

7) पावसापासून संरक्षण करण्यासाठी घोंगता म्हणून वापर

8) अर्धांगवायूचा धोका टळतो तर डायबेटिजही कमी होतो

अशी बनते घोंगडी 

एक घोंगडी बनवण्यासाठी साधारणपणं दोन व्यक्तींना १० ते १२ दिवस लागतात. सर्वप्रथम सगळ्या मेंढ्यांना स्वच्छ धुतलं जातं, यानंतर त्यांचे केस कातरले जातात. नंतर हे कातरलेले केस पिंजले जातात. पिंजलेल्या केसांपासून लोकर तयार केली जाते. यातील काळी-पांढरी लोकर वेगळी करण्यात येते. यानंतर चरख्यावर लोकरीपासून सूत कातलं जातं. हे तयार सूत दोन्ही बाजूंनी ताणून घेतलं जातं. नंतर या सुताला चांगला पीळ यावा, मजबुती यावी आणि घोंगडी विणणं सुलभ व्हावं म्हणून रात्रभर भिजवलेले चिंचुके बारीक कुटून त्यापासून बनवलेली खळ लावली जाते. साधारणपणं ही घोंगडी विणायला दोन ते तीन दिवस लागतात, असं दत्ता चाळके यांनी घोंगडी कशी जन्म घेते याची कहाणी सविस्तर सांगितली.

घोंगडी व्यवसायातून बचत गटाची निर्मिती

या घोंगडीला चाळके कुटुंबानं आधुनिकतेचा साज देऊन, लोकरीपासून गादी, उशी, लोड, आसनपट्टी, गालिचा, कानटोपी, हातमोजे असे नानाविध प्रकार निर्माण करून बचत गटामार्फत प्रसार आणि प्रचार केलाय. यामुळं अनेक महिलांना रोजगारही मिळवून देता आला.

घोंगडी व्यवसायाला घरघर

आधुनिक काळात हातमागावरील घोंगडी लोप पावत चाललीय. मुळात घोंगडीची निर्मिती करणाऱ्या कारागिरांना मोठ्या प्रमाणात कष्ट करावे लागतात. एक घोंगडी बनण्यास लागणारा वेळही खूप लागतो. त्या तुलनेत म्हणावी तशी किंमत मिळत नाही. त्यामुळं तरुण पिढी या व्यवसायाकडं दुर्लक्ष करीत आहे. परंतु या सर्वांवर मात करत चाळके कुटुंबातील सदस्य या लुप्त होत चाललेल्या कलेचा वारसा पुढं नेण्यास धडपडत आहेत. दिवसेंदिवस नष्ट होत असलेल्या गायरान जमिनी, शेतात मेढ्यांना चरायला असलेली बंदी आणि मेंढ्यांची रोडावलेली संख्या यामुळं लोकरीचं प्रमाण कमी होऊ लागलंय. या सर्व अडचणी आज या व्यवसायास मारक ठरत आहेत. त्यामुळं चाळके कुटुंब, तसंच इतर व्यावसायिक घोंगडीसाठी लागणारी लोकर कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेशमधून आयात करतात.

सरकारी राजाश्रयाची गरज

चाळके कुटुंबीयाच्या घोंगडीला विदेशात मागणी आहेच, त्याचबरोबर तिथल्या हस्तकला प्रदर्शनासाठी त्यांना अनेक वेळा आमंत्रितही केलं गेलंय. ही खूपच गौरवास्पद बाब आहे.

महाराष्ट्रात बिरोबा, विरचा म्हसोबा, बिदाल मलवडी, रुईचा, बाबरीबुवा इथल्या यात्रांमध्ये या घोंगडीला मोठी बाजारपेठ उपलब्ध होते. यामध्ये सर्वाधिक उलाढाल बाबरीबुवा (इंदापूर) इथल्या यात्रेमध्ये होत असते. यात हातमागावर तयार केलेली घोंगडी, सुतीपटी, जेन आणि देवासाठी आसनपटी यांची मोठी विक्री होते, तर या घोंगडीचा दर ५०० रुपयांपासून २००० मिळतो, असं चाळके म्हणाले.

या व्यवसायावर कोल्हापूरमधील शेनगाव, मुरगड, वडगाव कापशी सेनापती, सांगली जिल्ह्यातील आळसुंद, देवराष्ट्र, सोलापूरमधील चिखलठाण साडे, कोंडीत, टाकळी, टेंभुर्णी, पुण्यातील घोरपडवाडी, आळेफटा, बोरी या गावांतील हजारो कुटुंबं अवलंबून आहेत. पण तरीही सरकारकडून या व्यवसायाला राजाश्रय मिळालेला नाही. त्यामुळं या व्यावसायिकांना घोंगडीची विक्री हस्तकला प्रदर्शनामार्फत किंवा गावोगावी फिरून करावी लागते. सरकारनं घोंगडीला खादी उद्योगाप्रमाणंच दर्जा देण्यासाठी प्रयत्न करावेत, अशी मागणी घोंगडी व्यावसायिक करत आहेत. सरकारनं जर याबाबत वेळीच योग्य पावलं उचलली नाहीत, तर लवकरच हा व्यवसाय लुप्त झाल्याशिवाय राहणार नाही.

-विवेक राजूरकर, अंबड, जालना
http://bharat4india.com/special-reports/2013-02-16-10-44-34/22

(35) धनगरांची त्याच दिवशी खरी दिवाळी !

दिवाळी म्हणजे भल्या पहाटेच्या अंघोळी, दिव्यांची रोषणाई, फुलबाज्यांची फुलं, फटाक्यांचे धमाके, फराळाची रेलचेल...दिवाळीचं असं चित्र आपल्या डोळ्यासमोर उमटतं. पण हे झालं शहरात किंवा सुखवस्तू घरात. पण ज्यांचं बिऱ्हाड पाठीवर आहे अशा फिरस्त्या धनगरांची दिवाळी कशी असेल? अशी दिवाळी पाहायला मिळाली, अजिंठा वेरुळच्या रस्त्यावर. 

वसू बारसेचा दिवस होता. रानात मेंढ्यांची वाघूर पडली होती. या तीन-चारशे शेळ्या-मेंढ्यांच्या शेजारीच त्यांचे पालनकर्ते अर्थात धनगराचं कुटुंब बसलं होतं. तीन दगडाच्या चुलीवर कुटुंबाची माय भाकऱ्या थापत होती. विशेष म्हणजे आजपासून दिवाळी सुरु झालीय हे या कुटुंबाला माहीत होतं. पण त्यांना त्याचं फारसं विशेष नव्हतं. त्यांना काळजी होती, त्यांच्या लक्ष्म्यांची, शेळ्या-मेंढ्यांची! तोच त्यांचा बोलण्याचा विषय होता. 

साथीचा आजार होऊ नये म्हणून मेंढ्यांना कसलं तरी औषध पाजलं जात होतं...'यंदा पावसानं दगा दिला. पिकांना फटका बसला. शेतकरी सुखी तर धनगर सुखी. दुष्काळानं धनगरांच्या तोंडचं पाणी पळवलं. शेळ्या-मेंढ्यांना खाण्यासाठी चारा मिळेना. या चाऱ्यासाठी अजूनही भटकंती सुरू आहे. कारण या शेळ्यामेंढ्यांवरच आमचं जगणं अवलंबून आहे', तांड्याचा कारभारी सांगत होता. 'मेंढरं शेतात बसवली म्हणून पूर्वी शेतकरी त्यांना पायलीभर धान्य द्यायचा. कारण शेताला शेळ्यामेंढ्याचं पोषक खत मिळायचं. आता या शेळ्यामेंढ्यांचं पोषण करणं हेच आमचं काम आहे. कारण त्यांच्यावरच आमचं जगणं अवलंबून आहे. त्यांना ज्या दिवशी मुबलक चारा-पाणी मिळेल, त्याच दिवशी आमची खरी दिवाळी', असं ते जाता जाता सहज सांगतात.  

-विवेक राजूरकर, औरंगाबाद

http://bharat4india.com/top-news/2012-11-14-20-55-21/30

(34) गोवा धनगर समाज : एक चळवळ

धनगर समाज ही गोव्यातील एक आदिवासी जमात आह़े त्यांची एकूणच लोकसंख्या 20 ते 25 हजार आहे आणि ती गोवाभर डोंगराळ भागांत विखुरलेली आह़े काही ठिकाणी त्यांना गवळी असेही संबोधले जात़े पोतरुगीज साहित्यामध्ये धनगर-गवळ्यांचा उल्लेख आवजरून सापडतो़ ही धनगर जमात; पण त्यांच्या राहाणीमान आणि धंदा यामुळे त्यांना गवळी म्हटले जात़े (गवळामध्ये राहाणारे- गवताने बनवलेलं घर आणि दही-दूध विकणारे.) मंडल कमिशनमध्ये त्यांची धनगर जमात म्हणून नोंद आह़े.

गोव्यात धनगर समाज सर्व सुखसोयींपासून वंचित आह़े साक्षरता बाकी समाजापेक्षा खूप कमी आह़े समाजामध्ये गरिबी, बेकारी आणि चिडचिड दिवसेंदिवस वाढतच आह़े परिस्थिती खूप नाजूक आह़े.

सूर्य उगवतो ती पूर्व आणि चालेल ती दिशा मानणारा धनगर आपल्या म्हशी-शेळ्यांबरोबर जंगलात वणवण फिरतो़ त्यांची म्हालची पांडरदेवी त्यांचे सर्व आपत्तींपासून संरक्षण करत़े धनगर समाज बाकीच्या समाजापेक्षा खूप वेगळा आहे, (त्यांचे रीतीरिवाज, रोटीबेटी व्यवहार, सोशल, ट्रेडिशनल, हॅबिटेट, रिशुअल्स.) हे सर्व त्यांच्या रिपोर्टमध्ये पाहायला मिळत़े धनगरांची गोव्यात देवळे नाहीत़ त्यांचे स्वत:चे पुढदेव त्यांच्याबरोबरच असतात़ त्यांच्या आडनावावरून त्यांचा देव कोण ते त्यांना समजत़े.

'गाकुवेध' मध्ये धनगर समाज एसटी दर्जासाठी पहिल्या क्रमांकावर होता; पण काही त्रुटींमुळे समाजाला न्याय मिळाला नाही़ गावडा, कुणबी आणि वेळीप समाजांना 2003 मध्ये एसटी चा दर्जा मिळाला़ त्या वेळी केंद्रात तसेच गोव्यात भाजपा सरकार होत़े त्यांनी एक चमत्कारी निर्णय घेऊन गोव्यात एसटी चे आरक्षण चालू केले आणि त्याचा तीन समाजांना खूप फायदा झाला आह़े.

धनगर समाज मात्र अजून ओबीसी दर्जातच आह़े आता गोव्यात ओबीसींमध्ये आणखी खूप समाज सामील झाले आहेत़ ते समाज आर्थिक, सामाजिक तसेच शैक्षणिक क्षेत्रात धनगर समाजापेक्षा खूप प्रगत आहेत़ आता सगळ्याच क्षेत्रांत समाजात स्पर्धा चालू आह़े त्यामुळे धनगर समाज आंधळा-पांगळा झाला आह़े गेल्या सात-आठ वर्षात धनगरांना शिक्षण व नोक:यांमध्ये आरक्षण दुर्मीळ झाले आह़े सरकारला याची पूर्ण जाणीव आह़े म्हणूनच त्यांनी गेल्या अर्थसंकल्पामध्ये (2012) ज्या सवलती गोव्यात एसटींना मिळतात, त्या सर्व धनगरांना मिळतील, अशी घोषणा केली़; पण त्यात नोकरी, शिक्षण आणि राजकीय आरक्षण नाही, असे जाहीर केल़े.

आज समाज सुधारण्यासाठी शिक्षण हे मूळ औषध आह़े नोक:यांचीसुद्धा आता धनगर समाजाला अतिशय गरज आह़े; कारण धनगरांच्या पारंपरिक धंद्यावर आता गदा आली आह़े शेती-धंदा करण्यासाठी त्यांच्याकडे स्वत:ची जमीन नाही़ आज फॉरेस्ट/वाईल्डलाईफ सॅँच्यरी/नॉन-सेटलमेंट झोन आल़े त्यामुळे धनगरांचे स्थलांतर चालू आह़े सावकार-भाटकार धनगरांना सतावतात़ त्यांना घरे बांधायला परवानगी मिळत नाही़
धनगर समाज होतकरू, हुशार व प्रामाणिक आहे. फक्त त्यांना चांगल्या संधी-सवलतींची गरज आह़े धनगरांना एसटी आरक्षण मिळायलाच हव़े ट्रिबल अॅक्ट प्रमाणे धनगरांच्या जमिनींचा मोठा प्रश्न आपोआप सुटेल आणि ते जेथे राहातात त्या जमिनी त्यांच्या होतील़ पारंपरिक धंदा व शेतीसुद्धा वाढेल़ त्याशिवाय शिक्षण, नोक:या व राजकीयदृष्टय़ाही प्रगती होईल़.

धनगर समाजाची सरकारला विनंती आहे की, जो अहवाल एसटीसाठी आरजीआयला पाठवला जातो, तो सर्व त्रुटी सुधारून पाठवावा़ गरज पडल्यास केंद्रीय किंवा आरजीआय अधिका:यांना येथे आमंत्रित करून नियमानुसार अहवाल तयार करावा व त्याचा काटेकोर पाठपुरावा करावा़ तसेच भारतामध्ये आणखी कोणत्या राज्यांमध्ये धनगर समाजाला एसटी आरक्षण आहे आणि ते कोणत्या आधारे झाले आहे,याचाही अभ्यास करावा़ समाजाला खात्री आहे की, सरकार काही तरी ऐतिहासिक निर्णय घेऊन समाजाला न्याय मिळवून देईल आणि त्यांना एसटी आरक्षण मिळेल़.

तात्पुरता दिलासा म्हणून दोन प्रकारे सरकार गोवा धनगरांवरील अन्याय दूर करू शकते,

1. जोर्पयत केंद्रीय-आरजीय एसटी आरक्षण मिळत नाही, तोर्पयत गोवा सरकार धनगर समाजाला गोव्यापुरता एसटीचा दर्जा देऊ शकत़े शक्य असल्यास अवश्य कराव़े

2. ओबीसी आरक्षण विभागणी करणे आणि धनगरांना अतिमागास जमात (एक्स्ट्रीमली बॅकवर्ड क्लास) म्हणून घोषित कराव़े (डिस्क्रेशनरी पॉवर ऑन द स्टेट गव्हर्नमेंट आर्टिकल 16(4).ओबीसींना 27 टक्के आरक्षण आहे. त्यातील 4 टक्के फक्त धनगरांना द्याव़े एवढी जरी सुविधा दिली, तर त्याचा खूप फायदा धगनर समाजाला होईल़ त्यांच्यावर जो अन्याय झाला आहे, तो काही प्रमाणात कमी होईल़

अनेक वेळा गोव्यातील धनगरांची तुलना महाराष्ट्रातील धनगरांशी होते;पण महाराष्ट्रातील धनगर हा गोव्यातील धनगरापेक्षा खूप प्रगत आहे. (काही कोकणचा भाग सोडला तर.) त्यांना गोव्यापेक्षा 15 वर्षे अगोदर स्वातंत्र्य प्राप्त झाल़े त्यांचा शैक्षणिक, आर्थिक दर्जा गोवा धगनरांच्या तुलनेत खूप चांगला आह़े एवढे असूनही महाराष्ट्र सरकारने 1990 मध्ये त्यांना ओबीसी मध्ये विभागणी करून भटकी जमात (नोमेडीक ट्राईब-एनटीसी) म्हणून घोषित केले आहे आणि त्यांना 4 टक्के विशेष आरक्षण दिले आह़े केंद्रीय सवलती ते ओबीसी मध्ये घेतात, तर राज्याच्या सवलती ते एनटीसी (4 टक्के) म्हणून घेतात़ त्यामुळे त्यांचा दर्जा चांगला सुधारला आह़े

आताच जे गोवा विधानसभेचे पावसाळी अधिवेशन संपले, त्यात प्रामुख्याने धनगर समाजाचा- अनुसूचित जमात किंवा अतिमागास जमात हा विषय प्रथमच चांगल्या प्रकारे मांडला गेला़ त्यावर चांगल्या प्रकारे चर्चा झाली आणि सर्व आमदारांनी त्याला पाठिंबाही दिला़ सर्व गोवा धनगर समाजबांधवांनी मा़ मुख्यमंत्री तसेच सर्व आमदारांचे आभार मानायला पाहिजेत आणि सरकारच्या संपर्कात राहायला पाहीज़े

धनगर समाजाचे लाडके नेते मा़ आमदार चंद्रकांत (बाबू) कवळेकर यांचा धनगर समाजाला मोठा आधार आह़े गेली 15 वर्षे ते धनगर समाजाला अनुसूचित जमातीचा दर्जा मिळण्यासाठी पोटतिडकीने काम करतात़ या वेळीसुद्धा त्यांनी विधानसभेत धनगर समाजाचा चांगल्या प्रकारे अभ्यास करून व्यथा मांडल्या आणि त्या सर्व मागण्या सभागृहाने मान्य केल्याही़ धनगर समाज त्यांचा ऋणी आहे, तसेच त्यांच्या पाठीशी खंबीरपणे उभा राहिला पाहीज़े

धनगर समाजाची चळवळ चांगल्या मार्गावर आह़े त्यासाठी समाजाचे काही कार्यकर्ते दिवस-रात्र काम करताना दिसतात़ समाजामध्ये चांगले प्रबोधन होत आह़े समाजाने एकसंघ व्हायला पाहिज़े कार्यकत्र्यानी समाजाचे मनापासून समाजकार्य करावे- समाजाचे राजकारण करू नय़े संधिसाधू किंवा स्वार्थी लोकांपासून दूर राहाव़े धनगर समाजाला न्याय मिळेल- धनगर समाजाला राखीवता विचाराधीन, हे सरकारचे धोरण आह़े सरकार धनगरांबद्दल योग्य तो निर्णय घेईल आणि ज्या काही सवलती ते समाजाला देऊ शकतात, त्या अवश्य देतील याची मला खात्री आह़े धनगर समाज सरकारचा ऋणी असेल़

जय धनगर समाज-जय गोवा़

- डॉ़ अरुणा झोरे
https://marathi.yahoo.com/गोवा-धनगर-समाज-एक-चळवळ-190243326.html

(33) गवळी-धनगर

(राजन इंदुलकर यांच्या 'वंचितांमधे शिक्षणातून सामर्थ्य निर्मिती' या लेखामधील गवळी-धनगर समाजाविषयीची माहिती...)

हा समाज मुख्यत: कोकणातील पूर्वेकडे पसरलेल्या सह्याद्री पर्वताच्या मुख्य व उपरांगांवर राहातो. हा समाज मंडणगड, खेड, चिपळूण, संगमेश्वर, लांजा, राजापूर या (रत्नागिरी जिल्ह्यातील) सहा तालुक्यांत सह्याद्रीच्या रांगांवर वस्ती करून आहे. त्यांची वस्ती अतिशय लहान म्हणजे पाच ते पंचवीस घरांची असते. एका घरात दोन ते पाच कुटुंबे राहातात. म्हणजे एका वस्तीवर सरासरी साठ ते सत्तर लोकसंख्या असते. हा गवळी-धनगर समाज सह्याद्रीच्या माथ्यावर पिढ्यानपिढ्या, साधारणपणे तीनशे ते चारशे वर्षांपूर्वीपासून राहात आहे. त्यांचा पूर्वीचा व्यवसाय सह्याद्री पर्वतातून मालाच्या ने-आणीसाठी बैल पुरविणे, वाहतूक करणे असा होता. कालांतराने पर्वतात रस्ते झाल्यावर त्याला दुग्धव्यवसायाकडे वळावे लागले. पर्वतात दाट जंगल असल्यामुळे उन्हाळ्यात गवताची टंचाई असते. त्यामुळे पाणी व गवतासाठी त्याला वर्षातून तीन ते चार महिने वस्ती सोडून इतरत्र जावे लागते. पाऊस पडू लागला की पुन्हा तो आपल्या वस्तीवर येऊन राहतो. दुधाचे सातत्य नसते. जनावरे फिरती असल्याने दूध फार मिळतही नाही. ते विकावयाचे तर डोंगर उतरून पाच-सहा मैल चालत येऊन गावात विकावयाचे. त्यातून मिळणार्या पैशावर मीठ-मिरची आणि जनावरांसाठी भुशीपेंड खरेदी करावयाची.

गावातील दुकानदाराकडे सारा हिशेब असतो. तो हिशेब शिलकीत कधीच नसतो. उलट देणे वाढल्यावर वर्षाकाठी एखाददुसरे जनावर विकावे लागतेच. भाकरीसाठी तो डोंगरउतारांवर रान साफ करून नाचणी, वरी पिकवतो तर भातासाठी गावातील खोतांची खंडी अर्धाखंडीची शेती मक्त्याने करतो. ही सारी कमाई जेमतेम पोट भरण्याइतपत असते. रात्रंदिवस बारा महिने कष्ट करावे लागतात. घरातील प्रत्येकाकडे कामाच्या जबाबदार्या असतात. सकाळी उठून शेण गोळा करणे, दूध काढणे, गुरे सोडणे, दूध घेऊन खाली गावात जाणे, पाणी भरणे ही नित्यनेमाची कामे असतात. शिवाय शेतीची कामे असतात. पाळलेली

जनावरे सोडल्यास स्वत:च्या मालकीचे असे काहीही नाही. या भागातील सार्या जमिनी खोताच्या मालकीच्या आहेत. वनखात्याची जमीन येथे नाही.

या डोंगरातून विखुरलेपणानं राहाणारा धनगर समाज खोतांच्या मर्जीनुसार तेथे राहतो. सभोवतालच्या जंगलाचा गरजेपुरता उपयोग करून घेणे, गरजेपुरती शेती करणे, राहाण्यासाठी घर, गोठे इ. बांधणे हे सारे काही खोतांशी गोडीगुलाबीने राहून करावे लागते. वेळोवेळी खोतांच्या हातापाया पडावे लागते. खोतांना गरज पडेल तेव्हा त्यांच्याकडे मजुरीला जावे लागते. एखादा धनगर आपले ऐकत नसेल तर खोत त्याला गावच्या देवळात बोलावतात आणि देवासमोर नाक घासावयास लावतात. भात, नाचणीच्या मिळणार्या उत्पन्नातील चौथा हिस्सा डोक्यावर घेऊन, डोंगर उतरून गावात आणून खोतांच्या दारात टाकावा लागतो. झाडझाडोर्याचा मोबदला द्यावा लागतो. दुधाच्या व्यवसायात त्याला अजिबात फायदा मिळत नाही. सारा हिशेब गावातील दुकानदाराकडे ठेवलेला असल्याने त्यात फसवणूक होते.

अशा रीतीने एकेकाळी संपन्नावस्थेत राहाणारा गवळी-धनगर आज हतबल झालेला आहे. जनावरांचे, प्राण्यांचे ज्ञान, जंगलाविषयीची माहिती, कष्टाळूपणा, दुधाचा पारंपरिक व्यवसाय हे सारे जवळ असूनही तो आपल्या जगण्याविषयी अतिशय निराश बनला.

गवळी-धनगरांची मुले आठव्या-नवव्या वर्षीच करतीसवरती होतात. गुरे चरविणे, गोठा साफ करणे, धाकट्या भावंडांना सांभाळणे, जेवण करण्यास मदत करणे, पाणी भरणे, शेतीच्या कामात भाग घेणे इ. कामे मुलांना करावी लागतात. या काळात शाळेत जाऊन शिकणे त्यांना शक्य होत नाही. बहुतेक शाळा गावातील मुख्य वस्तीत आहेत. धनगर वस्तीपासून

या शाळांचे अंतर सुमारे तीन ते सहा कि. मी. एवढे असते. ही पाऊलवाट डोंगरदर्यातून, जंगलातून जाणारी असते. या स्थितीत गावातील शाळेत येऊन बसणे आणि शिकणे अतिशय दुरापास्त असते.

अलीकडल्या काळात चिपळूण तालुक्यातील या समाजाच्या पन्नास वस्त्यांपैकी पाच-सहा वस्त्यांत शासनाने शिक्षणाची सोय केली आहे. पण चौथीपर्यंतच्या शिक्षणाची सोय झाली तरी पुढचे शिक्षण घेणे अवघड असते. त्यामुळे

धनगरांच्या मुलांनी शिकून आपल्या जीवनाला वेगळे वळण द्यावे, अशी शक्यता दिसत नाही. या अपार कष्टांतून मुक्ती व्हावी म्हणून मुलांना अगदी लहान वयातच चिपळूण, पुणे अशा शहरात धाडतात. तेथे जाऊन ही मुले हॉटेलात वेटरची कामे करतात. तेथे मुलांना पोटभर खायला मिळते. यातून आमदनी वाढत नाही. एकूणच या गवळी-धनगरांचे संपूर्ण जीवन कष्टाचे, अगतिकतेचे आणि निराशेचे झाले आहे.

- राजन इंदुलकर
http://palakneeti.org/book/export/html/398

(32) Dhangar

Origin :

Dhangar — the shepherd and blanket- weaver caste of the Marathawada, which comprises the Districts of Aurangabad, Bir, Parbhani, Nander, Bidar, Usmanabad and a portion of Adilabad. The name ' Dhangar ' is derived by some from the Scfnskrit word 'Dhenugar' meaning ' cow-keeper'; but the etymology seems rather fictitious, for the Dhangars have never been known to tend cows. On the other hand, as shepherds, they form a distinct caste from the Gaulis, who tend cows and other milch cattle. The Dhangars have no traditions which will throw light upon their origin. In physical character and customs they resemble the Maratha Kunbis, which suggests that they are formed from them. 

Internal Structure :

The caste is divided into the following endogamous divisions : Khute Dhangars, Bargi or Hatker Dhangars and Jhade Dhangars. The Khute Dhangars are said to have received their name from \hutes, or the pegs by means of which they weave blankets. Bargi or Hatker Dhangars are described in a separate article. Jhade Dhangars are found in the Adilabad District. The origin of the name ' Jhade ' is obscure, but the word is a general term applied to other castes, such as Jhade Brahmans. The members of these sub-castes interdine, but do not intermarry. 

The exogamous divisions of the caste are of the Maratha type, as illustrated below : — Urade. Korde. Rode. Bagde. Khodpe. Latne. Kanade. Bhand. Kare. Harke. Chormare. Bomble. Pode. Pitale. Barde. Mirge. Gore. Dandwate. Shirgiri. Dhole. Nirali. Hatkavde. Kerwad. Sote. Gonde. Dukre. ' Nikande. Kale. 

Marriage in one's own section, as well as in one's maternal aunt's section, is avoided. A man may marry two sisters, and two brothers may also marry two sisters. Adoption is restricted to the members of one's own section. Outsiders are not admitted into the caste : a socially degraded man is re-admitted on payment of a fine. 

Marriage :

Girls are married both as infants and as adults, but the former practice is deemed the more respectable. Boys, but not girls, are dedicated to gods or temples. A girl is sent to her husband's house immediately after marriage, when presents of a goat and money are made to her. Cohabitation before puberty is tolerated. Un-married meg wishing to marry widows, are first wedded to a ring, all the cereflionies of a marriage being performed on the occasion. Polygamy is permitted, but is rarely practised on a large scale. 

The marriage ceremony of the Khute and Khutaphale Dhangars corresponds to that of the Maratha Kunbis. The marriage of the Jhade Dhangars is celebrated at night and opens with the Mangani rite (betrothal), in which the boy's father goes to the girl's house and marks her forehead with a spot of red aniline powder and presents h'er with a cocoanilt. Mothawida follows, in which two wooden stools are placed side by side in the court-yard of the house, covered with white cloth and decorated with designs of \unkum. The girl and her maternal uncle are seated on them and the bride- groom's father presents to her a sari, a choli, betel-leaves, areca nuts, and dates. Previous to the marriage, Mari Ai or Angana Devi is worshipped by sacrificing a goat to her, and a feast is provided in her name. At night the gondhal dance is performed in the name of the goddess Bhavani. A marriage booth is erected and a post, called mundha, made of salai (Boswellia thurifera), is planted to the right of the entrance. Twelve earthen pots are brought from the potter's house and two of these are filled with water and placed near the mundha. The bridegroom is bathed and is seated within a square formed by five earthen pots encircled with white wool. This wool is subsequently removed and fastened on the right wrist of the bridegroom. The same ritual is separately performed by the bride's party also. Then follow in order, the worship of the village and patron deities, the carrying of the bride enveloped in a blanket to the bridegroom's village, the adoration by the bridegroom in the temple of the village Maruti and, lastly, the wedding rite. The marriage dress consists of garments dyed yellow in turmeric water, which had been previously offered to the goddess. Just after the wedding, the pair are taken by the Brahman priest to the earthen platform built under the booth and seated thereon opposite each other, with a brass dish between them. The Brahman ties their garments into a knot and the couple exchange garlands of mock corals. After this, each parson present waves a copper or silver coin, according to his means, round the faces of the newly wedded couple and throws it into the ''dish. This ceremony is called Sulagna. On the third day after the wedding, Dand\)a is celebrated. A bride-price to the amount of Rs. 9 or Rs. 10 is paid to the girl's parents. Among the Khute Dhangars, a curious ceremony, called the Bir procession, is performed on the haldi day. A man, possessed by a bir (spirit of an ancestor) fastens round his waist all the images of the ancestors belonging to both the parties to be \s'edded ; saris (female garments) are tied crosswise across his breast and one shoulder. In one hand he takes a stick and in the other a winnowing fan. He makes frantic gestures and starts running, preceded by five men facing him and striking on the fan with canes in their hands. The moment he reaches the temple of Biroba, he lies prostrate on the blanket spread for the occasion. Incense is burnt before him, whereupon he recovers himself, gets up and returns home followed by all the men. 

Widow-Marriage :

Widows are allowed to marry again, the ceremony of widow-marriage closely resembling that in vogue among the Maratha Kunbis. Brahmans are not engaged as priest. Among the Jhade Dangars, a widow bride is more valued than a virgin and a bride-price ranging from Rs. 25 to Rs. 200 is required to be paid to her parents. Divorce is pemiitted in cases of adultay. The Hindu law of inheritance is observed by the caste. 

Religion :

Khandoba is the favourite god of the caste and is worshipped every Sunday and on Sat (the light sixth of Marga- shirsha) day, with offerings of sweetmeats. The implements of their craft— scissors, yeda, lavaki, nat and tulai— are also revered on Sat. Vithoba of Pandharpur is worshipped daily in every household. The Adilabad Dhangars worship Khudban, in the form of a wooden image bedaubed with vermilion. Other gods of the Hindu pantheon are also reverenced by members of the caste. Ancestral worship prevails, and no marriage is celebrated until those who have died in the family since the last marriage are installed as gods in the form of embossed plates. If any member of a Jhade Dhangar family is killed by a tiger, he is worshipped as Waghoba in the form of a 

stone set up on the boundary of the village. 

Child-Birth :

A woman after child-birth is ceremonially impure for severf^days. The child is named on the 12th day after birth and on the 15th day the goddess Satwai is propitiated. At the Divali festival, sheep are worshipped by the caste. 

Disposal of the Dead :

The married dead are burnt and the unmarried are buried, with the head to the south. Mourning is observed for three days. Among the Jhade Dhangars of Adilabad the dead body is washed, taken outside the house and offered cooked food. _When the funeral pyre is well ablaze, the coffin bearers and other mourners bathe, go to a liquor shop and, crushing mahua flowers {Bassia latifoUa) with their feet, drink liquor and return to the house of the dead. Next day the mourners, men and women, go to the cremation ground, taking with them one winnowing fan, three pieces of bread and one earthen pot. They collect the ashes and bones with the winnowing fan and throw them into the nearest river or brook. They then place on the spot the bread and the earthen pot, which is filled with water and covered with mango leaves. A small hole is made at the bottom of the pot so that the water may trickle out drc^ by drop and quench the thirst of the disembodied soul. The widow of the deceased breaks off her bangles and lucky necklace, and all return home after drinking liquor. On the third day after death the chief mourner gets himself shaved on the cremation ground and all, after bathing and drinking liquor, return to the house of the deceased, where a sheep is sacificed. The head of the sheep is buried under the spot where the deceased breathed his last and the rest is cooked and eaten by the household members. The Sradha ceremony is performed every year on the anniversary of death. 

Occupation :

The original occupation of the caste is grazing sheep and goats, and weaving blankets. Some of them are cultivators. They deal in sheep and goats and their wool, and sell the milk of ewes. They are often pjaid by the cultivators, who greatly value the sheep manure, to have the flock penned on their farms. They are also engaged as day labourers. 

Social Status :

The social position of the caste is just below that of the Maratha Kunbis. They eat from the hands of Kunbis, Malis, Hatkers, Brahmans and Komtis, while Hajams, Rangari, Dhobis and other low castes eat kflchi from the members of the caste. They eat mutton, fowl, fish and the flesh of deer, hare ^5nd some birds, and drink spirituous and fermented liquors. The Dhangars have a caste Panchayat. The headman is called mehetraya and decides all social disputes ; he is especially honoured on a marriage occasion with the present of a turban. 

Reference : 

'The Castes and Tribes of H.E.H. the Nizam's Dominions' Volume 1, By Syed Siraj Ul Hassan (1920), Page 166 to 170.

(31) ​Hatkar (Bargi Dhangar)

(Titles - Naik, Rao)

Hatkar, Bargi Dhangar — a cultivating and hunting caste, found in large numbers in the Districts of Parbhani and Nander; they are also found in the Adilabad and Bidar Districts where, however, they are comparatively rare. Of a strongly built, vigorous frame and generally of a dark complexion, with a bold and haughty demeanour, the Hatkars show a marked difference from the Maratha Kunbis. Like the Welammas, they appear to be a foreign race, who immigrated and settled in the country in very early times. The armies of Shivaji were composed of recruits mainly drawn from this caste and it is said of them, "The most trusted of Shivaji's foot-men and, many of the bravest Maratha Generals, among whom the Holkars were the most distinguished, belonged to this tribe." The "Ain-i-Akbari" describes the Hatkars as being a proud, refractory and domineering race of Rajputs, living in the Basim Sircar and, with numerous armed forces, occupying the forts and controlling the surrounding districts. 

Origin :

The word 'Hatkar' is popularly derived from the Marathi 'hat' obstinacy, and 'kar' doer, meaning obstinate. This derivation appears to be fictitious and throws no light upon the origin of the caste. The Hatkars have no traditions of origin, and their original affinities and the time of their immigration are lost in obscurity. 

Regarding these people Captain FitzGerald, once an Assistant Commissioner in Berar, made the following observations : — 

"They (the Hatkars) declare that they emigrated from the north to this part of India many years ago, supposed to be some time prior to the Nizam becoming Subedar of the Deccan on behalf of the kings of Delhi. But the "Ain-i-Akbari" seems to suppose that the Hatkars were driven westward across the Wardha by the Gonds. The Hatkars are all Bargi Dhangars, or the shepherds with the spears. 

The general idea is that, originally, there were twelve tribes of Bargi Dhangars, who came down from Hindustan, and that from them the country about Hingoli (the Parbhani District) was called Bar Hatti, which, the Hatkars say, is a corruption of the words 'Bara Hatkar', or the country of twelve Hatkars. At present there are only three families. To one or other of these families all the Hatkars about Berar, Hingoli, etc., belong. The names of these families or clans are: (I) Poli, (2) Gurdi, (3) Muski." 

"The Hatkars say that they formerly, when going on any expedition, took only a blanket seven hands long and a bear-spear, and that on this account they were called 'Bargir,' or Barga Dhangars. They would appear to have been all footmen. To this day the temper of the Hatkar is said to be obstinate and quarrelsome. They will eat with a Kunbi. 

Customs :

"The Hatkars bury their male dead, if death has not been caused by a wound in the chase or in battle. The corpse is interred sitting cross legged, with a small piece of gold placed in its mouth. .If a male Hatkar dies of a wound received in battle, or in the chase, they burn the corpse, the feet being placed toward the east, so that obsequies by fire are clearly an honourable distinction. All women who die in child-birth are burnt, others are buried."

"Widows may, on the death of their first husband, marry again by a pat marriage. 

History :

"The Naiks of Hingoli and Berar were principally Hatkars. The duty of a Naik was to keep the peace and prevent robbery, but in time they became the breakers of law and the dakaits of the country. Some of them, about the year 1818, were very powerful. Nowsajee Naik Muski's army gave battle to the Nizam's Regular Troops, under Major Pitman, before Umerkhed. The Naik was beaten and he was besieged in his stronghold of Nowa, with a garrison of five hundred Arabs. The place was carried by assault after a very stout resistance in 1819. Nowsajee Naik was sent to Hyderabad, where he died. 

"The power of the Naiks was broken by Brigadier Sutherland. He hanged so many, that the Naiks pronounce his name to this day with awe. To some of the Naiks he gave money, and told them to settle down in certain villages. Others, who also came expecting money, were at once hanged. 

"Brigadier Sutherland would appear to have hanged only the leaders that did not come in before a certain date. In this way died Lachaman Naik, Gardi of Hatah, who was next to, if not equal in power to, Nowsajee Naik ; also the Naik of Jamb whose clan name is Poli." 

Physical Characteristics :

"Most of the Hatkars do not permit the removal of the hair on the face. They are fine, able-bodied men, and have a most wonderful resemblance to each other, which may be accounted for by the constant exclusive intermarriage of I'iheir three great families. They are independent in bearing, pretentious in character, and are the stuff of which good soldiers are made. They inhabit, generally speaking, the hills on the northern banks of the Painganga. Their villages are placed like a line of outposts along 
our frontier with the Hyderabad territory." 

This account of the caste is substantially correct to the present day. The Hatkars, although called Bargi Dhangars, have nothing in common with the shepherd or pastoral tribes who keep sheep and weave blankets. 

The relations of the Hatkars with the Holer caste (the Dhers of the Carnatic) appear to bear a close analogy to the connections which the Welammas have with the Mala caste (the Dhers of Telingana). The Hatkars have the same section names as thfe Holers and should a Hatkar and a Holer, both belonging to the same family section, happen to live in the same village, it is incumbent upon the Hatkar to attend the marriage ceremony of the Holer and to tie the JeVa-deVal{ (a bunch of twigs representing the wedding deity) to the wedding post. &)nceming the Welammas, it is known that some of their families, especially those of the Rachelu section, have to pay the expenses of a Mala marriage before they celebrate their own weddings. The Welammas, like the Hatkars, have a fine physique, are endowed with vigour and energy, possess an arrogant and over-bearing demeanour and were once highly esteemed for their soldierly qualities. The points of resemblance between these two races are very striking, in the absence of any precise evidence, however, it would 6e treading on risky ground to ascribe a common origin to these two tribes who, at the present day, differ widely from each other in their customs, usages, and language. 

Internal Structure :

The Hatkars have no endogamous divisions ; but their exogamous sections are numerous, some of which are shown below : — 

(1) Satapute, (2) Marke, (3) Devakate, (4) Katagunde, (5) Shirane, (6) Hakke,. (7) Mundane, (8) Mundhe, (9) Devare, (10) Navate, (11) Shilgar, (12) Shimpe, (13> Gaode, (14) Shinde, (15) Dhone, (16) Waghamode, (17) Suranare, (18) Salgar, (19) Dotigandia, (20) Tarange and many others. 

The section names (^u/w) are formed after the model common among the Maratha castes. They are not totemistic, but a few of them are eponymous, the others being either of the territorial or the titular type. The section name descends in the male line. A man is forbidden to marry a woman of his own section. No prohibited degrees restrict him in the selection of a girl, provided he does not marry his niece, his aunt, or any of his first cousins, excepting the daughters of his maternal uncle and paternal aunt. The Hatkars permit the marriage of two sisters to the same man and also the marriage of two sisters to two brothers. 

Polygamy is allowed without any limit being imposed on the number of wives a man may have. 

Marriage :

Both infant and adult marriages are practised by the caste. In fulfilment of vows, boys as well as girls are wedded to Khandoba, their patron deity, and are not allowed to marry afterwards. The girls are subsequently called murlis and become prostitutes, while the boys, under the name of Waghes, lead a depraved and immoral life. Adultery is regarded with abhorrence, and a girl committing an indiscretion is expelled from the caste. 

The marriage ceremony of the Hatkars differs little from that in vogue among the Maratha Kunbis. On the conclusion of the preliminary negotiations between the parties, and on the nativities of the young couple being found to agree, an auspicious day is fixed for the performance of the wedding. The first ceremony, in connection with marriage, is Pamoate, or the distribution of pan (betel-leaves). 

The father of the boy goes to the bride's house with some ornaments and clothes. In the presence of the caste people, invited for the occasion, these are presented to the girl by a Brahman, who presides over the ceremony ; pan-supari and sugar are then distributed. daJ^shana (the prescribed fee) is paid to the Brahman, and the assembly disperses. 

Marriage booths supported on posts of umbar (Ficus glomerata), jambul (Eugenia Jambolana) and salai (BosWellia thurifera), are erected by both parties in front of their houses. To the salai post are bound the emblems of Deva-Devakalu, which consist of a wheaten cake and the twigs of five sacred plants, viz., maula (Bauhinia racemosa). mango (Mangrfera indica), hioar (Acacia leucophyl&a). saundad (Prosopis spicigera) and umbar (Ficus glo- merata), which are brought in procession by five married women from the Maruti temple of the village. Beneath the pandal is built an earthen platform, 8 ft. square and generally nine inches in height. This over, the important ceremony of Haldi is performed, at which the bridal pair, in their respective houses, are smeared with t'jrmeric paste and oil, and are bathed underneath the booth by five married women. The worship of the family and village deities, the performance of the gondhal dance (a kulachar) and the procession In honour of birs (ancestral spirits) follow in order and precede the actual wedding. 

On the wedding day, the bridegroom's party, composed of friends and relatives, escort him to the bride's house. The bridal procession stops, first, at the Hanuman temple, where the bride-groom is given a formal welcome by the bride's father, and then at the entrance to the bride's house, where the bridegroom alights from the horse and is conducted direct to the wedding canopy. The bride is brought out and both are made to stand facing each other, the bride under the arboui and the bridegroom outside it. A curtain is held between them and the officiating priest, usually a Maratha Brahman, recites benedictory verses and blesses the couple, at the same time throwing turmeric-coloured rice on their heads. The assembled guests shower rice over them and the curtain is raised amidst the cheers of the men and the singing of the women. The bridal pair, who are after this seated side by side facing the east, are girt round seven times by raw cotton thread, care being taken that the thread does not touch their bodies. While this process is going on, the bride's father ceremonially makes over his virgin daughter to the bridegroom — this ceremony is known as Kanyadan (the gift of a virgin bride). The girl's thread is then removed and tied to a wedding post. In the Kan\ana Bandhanam ceremony, a Warati, or a man of the washerman caste, fastens bracelets of woollen thread on the wrists of the bride and bridegroom. The bridegroom, thereupon, taking the bride in his arras, or by the hand, ascends the platform, where the pair, seated on wooden stools, perform hom (sacrifice) and are presented with clothes, money, &c. The second day passes in feasting and sporting on the banks of a stream, where the newly married couple are taken in procession. The marriage generally ends on the third day with Sade, when wedding presents are given to the bride and the bridegroom by their respective fathers-in-law, after which the happy pair are conducted in procession to the bridegroom's house. The marriage expenses amount to from Rs. 100 to Rs. 500. 

Widow-Marriage :

A widow is allowed to marry again, but not the brother of her late husband. Except in the month of Pausha (December-January) the ceremony is performed on any date between sunset and sunrise. On a dark night, the widow bathes, puts on new bangles and toe-rings, and wears a new sari presented to her by her suitor. Seated side by side, the pair are married by a Brahman, who bedaubs their foreheads with kunkum, ties their garments in a knot and puts a mangalsutra (auspicious string of black beads) round  the widow's neck. The essential portion of the ceremony is the knocking together of the widow's and her husband's heads. The rest of the night they pass together in the bride's house. Early next morning they bathe and stealthily repair to Maruti's temple, where they spend the whole day, returning by night to the bridegroom's house. The widow's children by her first husband are claimed by his relatives. Divorce is permitted, the divorced woman bemg allowed to re-marry by the same rites as a widow. 

Religion The religion of the Hatkars presents no features of special interest. Their favourite object of worship is Khandoba, to whom offerings of flowers and sweetmeats are made every Sunday. In addition to this deity, they pay homage to Bhairoba and the spirits of their departed ancestors, whose images they keep in their houses. They observe all the Hindu festivals, among which the Holi, or Shimaga, in March and the Dassera in October, are held in great importance. Deshastha Brahmans are employed as priests and serve the caste in their religious and ceremonial observances. 

Child-Birth :

The impurity of child-birth lasts for twelve days. On the 12th day after birth, the child is named and a feast is provided for the caste people in honour of the occasion. A girl, on attaining puberty, remains in pollution for nine days. 

Funerals :

The dead are burned by the side of a stream, in a lying posture, with the head to the south. Some of the families of the Hatkars bury their dead, the corpse being laid in the grave with the legs crossed and the face turned towards the east. The practice of cremation, as Mr. A. C. Lyall observes, appears to be of recent introduction and is gradually becoming universal among the caste. When a person is dying, a mixture of curds and Water is placed in the mouth, and after death the body is washed and, being wrapped up in clothes, is carried to the burning ground on the shoulders of his relatives. The chief mourner leads the funeral procession and fires the pile after the corpse has been laid upon it. After the pyre has burnt down he circumambulates it five times, bathes in a stream and returns home, followed by all the relatives. On the 3rd day after death, the ashes are collected and thrown into a stream and food is offered at the burning ground for the benefit of the deceased. On the same day, the pall bearers have their shoulders besmeared with ghi and a feast is provided for them. Sradha is performed on the anniversary day and in the months of Vaishakha (April-May) and Bhadrapad (August-September). Persons dying violent deaths are worshipped in the form of images which are set up in the houses. 

Social Status and Occupation :

In point of social standing, the Hatkars rank with the Maratha Kunbis, with whom they exchange kachi (uncooked) food. They eat mutton, fowl, lizards, hare, deer and fish of all varieties, but abstain from beef, pork, she-goats and the leavings of other people. In occupation, the Hatkars are cultivators and hold land-tenures of different grades. They are patels of villages, deshmukhs, occupancy and non-occupancy raiats and landless day-labourers. The Hatkar males and females dress and decorate themselves like the Maratha Kunbis. The men do not wear the sacred thread. Their home language is Marathi.

Reference — 'The Castes and Tribes of H.E.H. the Nizam's Dominions' Volume 1, By Syed Siraj Ul Hassan (1920), Page 248 to 255.